Хан Кене (на каз.яз.)
Шрифт:
Осы оштасуымды айтып басымды алилды олындаы ылыша тоса бердім. Сп-суы болат ылыш кк желкемнен кірш етіп кіріп, ндірімнен бір-а шыты, басым анадай жерге домалап тсті..
— Япырмай, — деді Таймас мадайына шыан суы терді орамалымен сртіп, — аза тсінде лген адам за жасайды дейтін еді, за жасарсыз, Кенеке…
— оя тр, за жасар, зын с кімге тла боп жр? — деді Кенесары Таймаса, — ызыы артында…
— Тс десе тс екен, лгіден кейін де бірдеме крдііз бе? — деді Таймас «лгеннен кейін» деген сзді айтуа аузы бармай «лгіден кейін» деп.
— Кпті брі осында боп тр ой. Соны жоруын срамапын сендерден. зім лсем де, брін естіп, кріп жатырмын. «Кенесары лді» деп соымнан ерген бірауым жрт аза ттып, кірене жнелді. лаыма сол айыны ішінен Нысанбайымны жотауы дара естіледі. Тотай тршы алай деп жылап еді Нысанбай? И, бір-екі ауыз сзін лі мытам жо:
Тлпардан
Дорбадан жемін жегізген.
Жем орнына бал беріп,
ысырды стін емізген.
Басуа алы жау келсе,
Алып шыар дегізген
Кенекемді алдырып,
Кк бурыл, саан не болды?!
Кенекем мені кеткен со
Заманым алды тарылып.
Халы иесі ханымнан
Екі бірдей анатым,
Жетім алды айырылып!
Екі бірдей анатым,
Топшыдан алды айырылып!
Балдаы алтын а берен
Таса тиді майырылып!
Кемшілік тсті басыма,
Крінгеннен аймыып!
Нысанбайды жотауы бітер-бітпестен, Орман мен Жанай оан ханына достыты белгісі етіп, екі арбаа тиеп кз алдымда сарбаздарымны бастарын ала жнелді. Ішінде Наурызбай аламны, дайменді, Жеке батыр, таы осы айаста аза болан екі балам мен он бес слтанны бастары бар… Бар басты оан ханы «ырыз манаптары Кенесарыдан алай шін алып бергенін крсін», — деп Ташкент базарыны дл ортасына ааша кигізіп іліп ойды. Амалым не, брін кріп жатырмын. Ал зімні басымды алил манап оржына салып, йсін, Дулат рулары да заты аза ой, блік шыарып жрер деп, Жасыл клді сыртымен ораытып, Жаркент арылы апалдаы Бесонтиіна алып келді. Мнда е алдымен кргенім Кенесарыны кегін аламыз деп манаптара арсы аттанып бара жатан алы Албан, Сыбан жігіттері болды. Оларды не істегенін кргенім жо, біра алыстан лаыма келгені: мені лтіруге аты- насан кісілерді жазасын аямай тарттырыпты. Ал Трегелді манапты аулын шауып, зін ат йрыына байлап лтіріпті. Мны кре алмаан себебім мені басымды Аякз, Семей арылы Омбыа ала жнелген. Омбыа келген со Аршабо, шоша саалымнан стап трып: «Он жыл статпап еді, енді міне олымда трсы. Не істесем де еркім бар…» деп клді. Мен де клдім, — «Мыты болса тірімде неге кегіді алмады? у баса айрат істеп не ыласы», — дедім. Ол «Кегімді тіріде алан жопын ба? Саан Орман мен Жанай манаптарды айдап салып, сенімен ырыстырып, аыры соларды олыменен басыды кестірген мен емеспін бе?» — деді, сйтті де жан-жаында тран кіле сары ала тонды жандаралдара: «Кенесарыны ртуа атынасан ыр- ыз манаптарын тегіс Омбыа онаа шаырайы. Ал мына басты жуан мойнынан айыран лібек лы алила, Россия империясына крсеткен адал ебегі шін, патша азам атынан, мойнына ары бау етіп таып жрсін, георгий лентасына байланан кміс медаль берейік» деді. Сйтті де мені бетіме арап: «Міне, Кенесары, кштімен крессе табары осы болады», — деп кекете клді де, есік алдында ктіп тран шабармандарына басымды статып: «Тез Петербура жеткізідер!» — деді. Олар мені айтадан оржына салып ала жнелді. Неше кн, неше тн жргенімді білмеймін, йтеуір шірітпейтін бір дрі жаан ба, кзді суыында кіші дай — патша азамны зі тратын салтанатты алаа жеттік. Мені сорлы басымды шоша саалымнан стап неше трлі жандаралдар сан рет крді. Аырында бір кні миымды, бас терімді, кесірігімді сыпырып ап, мадайыма кйдіріп «ырды арашы слтаны Кенесары асым лыны басы» деген таба салып, зім секілді бастар, сан трлі ажайып суреттер, тас мсіндер, патша азамдарды тамаша заттары тратын ке сарайа апарып ойды…»
— Ойпырмай, Кенеке, айдаы-жоты айтып кеттііз ой, — деді бден абыржыан білазы, — тс деген сандыра емес пе, айтесіз соны еске тсіріп… алсын плекет сол бетімен тс болып.
— Лйім айтаны келсін… Біра орыанмен жан ала ма, тсімді аятайын, шешуін сосын айтарсыдар.
— Аятаыз.
— И, мені у басым лгі жрт тамашалайтын ке сарайда тра берді. Орысша білмеген со атын да мытып алдым, «рім тж» дей ме, «ерім тж» дей ме лгі йді… йтеуір ркім келіп у баса бір арайды. «Япырмау, мынау у бас лгі дала слтаны Кенесары дегенні басы ма?» — дейді кейбіреулер, ал кейбіреуі: «Мны Россия патшасына кнбеймін деп істемегені бар ма, анша жртты обалына алды», — десе, базы біреулер: «Елін отаршылытан ораан ер еді, ас манаптары патшаа сатылып лтірді», — деп аяйды, ал енді біреулері: «Наыз кзін шитын анішер еді, арашы, андай адірлі жерде транын», — деп у басыма кіжінеді. Тіріде бірін естімеген сзімні мыын естіп тра бердім. Ал бір ызыы лгі йде… Біз секілді у бастарды р жылда скіден алып, астыы йге апарып, тым тез урап алмасын деп, дрі жаып, азын-аула майлап айта келіп жреді. Мен лгеннен кейін сегіз жыл ткен со, осындай астыы йге таы бір апарандарында скі стінде тран Орман манапты да басын крдім. уананымнан ба, ашулананнан ба, кдімгі імдей еіреп жылап жібердім… Басам Сарыбаыш ырыз бен Бы ырыз жерге таласып Жасылкл бойында зді-зі рысанда, Бы ырыз жаындаы біреу; «Талайды анын ішкен, жртыа бйідей тиген см еді, лу алай болады екен кр», — деп айбалтамен кк желкесінен шауыпты. А патшаа ебегі сіген ырыз ханы еді деп басын біз тран «ерім тжге» дейі келіпті. «Япырмай, тірімдегі асымнан, лгенімде де тыла алмадым-ау», — деп мен ыршып-ыршып тсіппін. Біра бір асаалды арт адам Орманны басын олына стап трып, астындаы ааза арап: «Патшаа ебегі боланмен, халына ебегі жо мндай бастарды бл йде труыны анша ажеті бар? Дниеде не кп, мндай бастар кп, кетідер», — деді.
Таймас езу тартып клді.
— Бсе, Кенекем тран жерде Ормана алай орын болсын, асаал дрысын айтан.
— Асыпа, тра тр… Осы тсімні жоруын айтпастан брын, Таймас, сенен екі сраым бар. Жауап бер, рине, Жсіп сенен грі тереірек жауап берер еді, амалымыз анша, кктемде келген жыл сы кзде тра ма…
— Айтыыз, андай сра?
— Бірінші сраым: а патша адамдары мені мадайыма «арашы слтан басы» деп таба салды. Россия патшалыына кнбей з жерімізде аза хандыын рамын десем, оным арашылыым ба?
— Кім бл іске алай арайды. оржынды арабура сияты жендеттерді кзімен араанда, рине, сіз арашы анішерсіз…
— Екінші сраым: а патшаа жаынып мені басымды алдыран Орман ханны басын лгі алтын сарайа оймай, мір баи ас болып кеткен мені басымды неге ойды, соны ойлашы?
— Орыс лы халы. лы халы ашанда болса лылыын істейді. Жаман достан, жасы асты айыра біледі.
— лы халы. лылыы аза секілді азантай елді жбірлегені ме?
— Жбірлеген а патша ой… Ал ол жбірлемесін десе, сені халы да сондай кп, сондай лы болуы керек.
— Азана аса баауыл, [9] азана елге бек болма деген осы да!
9
Б а а у ы л — блуші деген маынада.
— Неге олай дейсіз, хан ием! Кктегі кнді кркірете алатын жайтасы еді, азаыны басы м секілді бірікпесе амалы не.
— И, аз жртты басарсам да, кп жрта жараймын ба деуші едім, жаа тсіндім: бл Абылай атам заманы емес екен. Хан болып аталдыыммен жеем бе деп едім, о да алдануым трізді… азір азаты басын біріктіруден асырды басын біріктіру жеіл. Ж, болды. Ендігі лгі тсімні жоруын айтыдаршы. Тсім емес, ім деп арадар. Егер болашаым дл осы тсімдей болса андай аыл бересідер?
— Аыл біреу-а: Ара жерінен кетпеу керек. Не болса да Россия патшасыны айтанына кнген жн, — деді Таймас.
Кенесары ренжіген жо, Майсара жаына брылды.
— Сен не айтасы, білазы?
— Мені де айтарым Таймас ааны сзі. Абылай ханны рпаы, туысымыз десеіз де, Сйік тре мен Рстем слтанны келідер дегеніне сеніп, лы жзді жеріне кшуге болмайды.
— Неге?
— Сйік трені арауындаы елу бес мы жанды ол астыыза алыыз деп оян жылы патшаа ааз жазаны зіізге млім. Ал Рстем слтан ткен жылы біз мнда ан тгісіп жатанда, апала барып Бесонтиіна мгі сендерлік боламыз деп шен-шекпен кигенін естідік емес пе… Сйтіп отырып олар бізге алай оныс береді? оныс берсе де, ол оныс Араны кп азаына жете ме, амал жо оан хандыындаы жеріміз шін кресуге тура келді. Ал Хиуа мен Бар зара ырылысып жатанда, оан азір лденіп алды. Жыланды ш кессе де кесірткедей кші бар. азір оны жее ояр бізде уат жо, Амалсыздан ырыздан жер срап, оана арсы бірігейік деп тінуге мжбр боламыз. Біра оан ырыз кне ме?
— Кнбесе… оана лім жетпесе де, ырыза лім жетеді, кшпен кндірем.
— Кене аа, з жерімнен айырылдым деп, басаны жерін тартып алу иянат. азір бізге кштен крі аыл керек. Жааы тсііз маан ой салды. Егер оан, ырыз, орыс шеуі бірігіп кетсе айтесіз?..
Кенесары жауап айырмай ойа кетті. Ай туалы лдеашан. р жерден Кенесарыны алыстан ораыта кзетіп жрген Батырмратты атты жасатарыны селеуіттері крінеді. аза Теміразыты екі жаындаы Абозат, Ккбозат деп атайтын жлдыздарды ай жерде трандарынан жер тсын айырады, жолды табады. Ал Жетіарашы мен ркер жлдыздарына арап тнні кезеін, жылды мезгілін біледі. аза тсінігі бойынша Жетіарашы ркерді ызын рлапты-мыс. ркер сол ызымды алай айтарып аламын деп Жетіарашыны осал жерін іздеп оны айнала адиды-мыс. Сол Жетіарашыны ай тсына ркер келіп трса, сол тс тнні зіне сйкес белгілі мезгілді крсетеді. Баанадан бері гімеде отырып, анша уаыт тіп кеткенін аармай алан Таймас тнні ай кезі боланын білейін деп Жетіарашы мен ркерге арады. Дл осы стте тбе тсынан бір жары жлдыз аа жнелді.
— Жлдызым жоары, — деді Таймас аырын кбірлеп.
аза тсінігінде жлдыз аса кісі леді. Сондытан жлдызды аанын крген адам зі лмес шін «жлдызым жоары» дейді.
Кенесары мен білазы да ауыздарын жыбырлатты. Кенет лдеайдан тамылжыан н естілді. н уені де, оны орындау салты да Ара жаынікі. Кркем, ыраты дауыс, біресе шы басына алытай ктерілген бркіт трізді, біртіндеп жоарылап шырай тседі де кенет ойдаы акіске шйілген ителгідей, тмендеп лдырай жнеледі. Кенесары мырс етіп кліп жіберді. Оны есіне н туралы айтан Барбайды аыз ертегісі тсіп кетті.