Хан Кене (на каз.яз.)
Шрифт:
— Онда ыз бар ма еді?
— зі сталанда… Алтыншаш деген ызы алан екен. Тайжанны й-ішін Туринге айдаанда Омбыны бір бай саудагері сол Алтыншашты сатып алып, генерал Фондерсона тарту етіпті… Биыл он алтыа шыты.
— гіме сенде екен ой!.. И, сен оан алай йленіп жрсі?.. зі айда… йге неге кір демейсі…
— Крші ауылда… алай йленгенім за жыр…
Ожар ымыз сапырып жатан Зейнеп жаа кз тастады да, сзін тия ойды. Аа слтан бірден тсініп йеліне:
— Тоал-ай, сырта шыып онаа шай ойыз, ой сойдыр… — деді.
Зейнеп: «Менен жасырасыдар ой сырларыды», — дегендей кекете езу тартты да йден шыып кетті.
Ожар Сейтенмен алай серік боланын, оны алай стап
— Омбыа баран со да екі жетідей абатыда жатуа тура келді. — Сейтенді блек, мені блек «соттама» болды, — деп клді. — Бір кні Фондерсонны зі келді. Генерал дегенді жаын жерден брын кім крген, сары ала тймелі, айиан жирен мртты, тсі суы кісі екен. Сейтен мен Тайжанды стап бергеніме рамет айтып, не тілегі бар, сра деді… Омбыа былтыр бір жрмекеге келгенімде Алтыншашты кргенім бар… Сонда аузымнан сілекейім аып мар боп кеткем. Туекел деп генерала: «Маан атындыа есігіде жрген ырыз ызын берсе болады», — дедім.
— Жиырма бесінші жылы за бойынша ызды кімге тием десе де з еркі. Бізді зорлауа хаымыз жо, — деді генерал. — ыз кнсе…
«Байаймын генералды Алтыншашты маан берер трі крінбейді. Зады здері олдан жасап алып жрген жо па… Темір торлы абатысы бар ала тгіл, жалпа жатан аза жеріні зінде де ызды еркін кім сраан. йтсе де мен:
— ызды кндіруді міндетін зім алайын, — дедім.
Генералды кзі шарадай болып кетті.
— кесін стап берген адама ол алай кнеді? — деді.
— О жаын зіме жіберііз, — дедім.
Генерал айтан сзін айтып ала алмады. «Жарайды» деді.
Брын бізде кзетте жрген бір шоынды татар уряднигінен естігем: «Фондерсон йіндегі малай ыз сізді екі-ш рет срады. Егер тама берсем тапсырасы ба?» — дейді деген.
рине, кесіні аасымен бірге абатыа тскен со, мені соларды адамы екен деп ойлап жргенін бірден тым. Жемін сезсе жиырылан кірпі бауырын жазады, азыра аша беріп, лгі урядниктен мені ызбен бір жолытыруын срадым. з дінін сатан урядник, патша ызметін де сатты, бір кезекте тран кні Алтыншашты маан кеп жолытырды. ыз кісендеулі Сейтен екеумізді генерал йіні жанынан абатыа айдап апара жатанда крген екен. Жаны ашып тнімен жылап шыыпты. Байаймын, шет жата скенмен, з тумаластары десе зіп жанын беретін трі бар. Оны стіне мен оан еліні азаттыы шін кресіп жрген бір батыр жігіт боп крінген тріздімін. ысасы, біз шу дегеннен тіл тапты. Сйтіп, бір-екі кездескеннен кейін, екеуміз ол стасып елге ашпа болды.
«Бізді осылай уделескенімізді Фондерсона айтып едім, ол шу дегенде жаман ашуланды. Блтірікті анша асыраса да тоайын асайды» деген осы деп бір стте Алтыншашты жазалама та болды. Дегенмен аылды адам ой, аздан кейін сабасына тсіп «Сені мны дрыс екен. Алтыншашты алып еліе жет… Халыны азаттыы шін крескен кісіні ызын алып ашып келсе, саан жрты сзсіз сенім крсетеді. Ал бізге аза арасында, сіресе Кенесары жігіттеріні арасында сендей жансыз кз-лаымыз боланы те ажет», — деді. Сйтіп мен азір Алтыншашты атын етіп алып, Кенесарыны аулына бара жатырмын, — деді сзін аятап Ожар.
оырлжа риза болып ар-ар клді.
— Жігіт болса міне осындай бол! ой да аман, асыр да то, атын да бар.
Ожар тмен арап клімсірегендей езу тартты.
— Заманы тлкі болса, тазы боп шал деген ой біздікі.
— Дегенмен екі кемені йрыын стаан суа кетеді, са бол. сіресе Кенесары аулында… Слтанны кзі ыраы, ате басса бірден сезеді. Жне ол ауылда жалыз ана Кенесары емес ой.
— асымны рпаынан баса асында таы кімдер бар екен, хабардарсыз ба?..
— азір кп жрт солай арай бет бруда ой. Жаында сол жатан бері ткен бір мліш судегерінен естідім, ататы батырлардан бгін тада Шбырт- палы Аыбай, Алтай Тлебай, Бестабалы Барбай, Бааналы дайменді, ыпша Иман бар крінеді, ал Табын руыны батыры Тіленшіні Жоламаны біз де сендермен біргеміз деп жаында Байтабын деген жас батыры мен Сер- азы хан тоалдыа алайын деп жрген Абкен атты батыр ызды жіберіпті…
— атын тыран заман болды ой осы кез… Сырымбет ырасынан байын, малын тастап алты баласымен Кенесарыны арындасы Бопай да барып осылды деген де рас па?
— Рас. асымны лдары арлан асыр болса, ыздары аншы брі емес пе. Бопай азір олына найза алып бір топ жігіттерді басарады деседі. Кйеу жрты, Ули ханны ауылын шабамын деп тісін айрап жрген крінеді.
— Бопай келіп аасыны тобына осылса Жанайдар батыр да со жерде десеізші…
— Неге?
— Жанайдар мен Бопай жас кездерінде озы Крпеш пен Баян слудай болан жо па еді? Тек асым тре Жанайдарды ара аза деп Бопайды оан бермеген. Алты бала тапса да Бопай Жанайдар десе ішкен асын жерге ояды деген сек бар. Екеуіні басы Кенесары ордасында осылан болар.
зін ана жылы Байгбекті асында кргенім бар, аасы трізді кзінен аар шашан а сары атын екен. Астына боз жора мініп алып сайыса тсті. Бірде-бір еркек шыдатпап еді… — Ожар бірдеме ойына тскендей оырлжаа брыла арады, — жааы айтан батырларыызды брі, Жоламан слтаннан згесі кіле ашы кеуде, жала тс кедей сарбаздар екен… Ел билеген бай, манаптан ешкімні аты естілмей ме?
— Малымды шауып алар деп орыан жз-жз елу шаыраты Шорманны Мсасы, Жаыпты Елемесі, Асылазыны Бабатайы секілді мыды айдаан азантай байлар болмаса, ел аалары «тбі алай болады» деп артын ктіп отыран трізді ой. зірге осыландар араралы кірігінен азыны даймендісі мен Баянауыл кірігінен Бектасты Таймасы. азыны даймендісі патша кіметіне брыннан наразы. Ана жылы оны болыстытан тсірген. Ал Бектасты Таймасы…
— Бектасты Таймасы дейсіз бе? — деді Ожар сл обалжи. — Япырмай…
— Неге шошыды? астасан жері бар ма еді?
— Жо… Дегенмен… — Ожар сырын айтар-айтпасын білмей сл отырды да, сзін айтадан бастады. — Таймасты Кенесары асында болуы… Маан ауіп туызып отыр, — деді ол кбірлей, — былтыр Сейтен екеумізді стап Омбыа апара жатанда бізді тотаан аулымыз тек осы Таймас аулы ана болды. Бірдемемді сезіп алды ма деп кдіктенетін едім…
— Басадан кдігі болмаса Таймастан зірге орыпай-а ой… Ол осыдан бір апта брын Жоламан мен Иман ауылдарына жріп кетіпті. Жрт ыайына арай Ырыз бен Торайдан да рі барады деседі. Шамасы Кенесары ереуіліне А Жайы, Ор бойыны ауылдарын да оспа ниеттері бар трізді. Таймас о жатан кзсіз айта алмайды. Балта ктерілгенше, ааш жал табады дегендей, сен де тірі жансы ой, оан дейін сенімге кірерсі. — оырлжа ырылдай клді. — Таа болмай бара жатса «адасанны айыбы жо, айтып йірін тапан со» деп атыныды алдыа тартып, мойныды сына берерсі. зі сынан мойынды ылыш кеспейді.
— Таймас алыста болса… жн екен. Бтен блендей ауіптенерім жо. Омбыа жеткеннен кейін, Сейтенді атана шейін тірі жана жолытыран жо. Екеумізді арамыздаы сырды ол зімен о дниеге бірге алып кетті. Оан мені кзім кміл жетеді. — Ожарды айтадан есесі ктерілді, — зірге Кенесарыны асына тек а патша жерін тартып алан рулар ана шоырланып жатандай ой. Мндай жадайда астындаы оты кшті болса, азан тез айнаанмен тез суалатын еді…
— й, білмеймін, — деді оырлжа, — бл жолы ктеріліс зге уаыттаыдай лап етіп жанып, сне алатын жалына самайды. Кенесарыны осыншама ол жинап ндемеуінен сескенем. Жне асында жалыз аза емес, баса лттан шыан аылшылары да бар дейді жрт. Б да еске алатын жйт.