Лісце забытых алеяў
Шрифт:
Ад яе, гэтай Атлантыды, збераглася, дайшла да нас, па-мойму, толькі маленькая частачка. І болей за ўсё гэта — альбо асобныя творы без імён аўтараў, альбо, наадварот, імёны без твораў. Нібы ўцалелыя пасля вялікага патопу выпадковыя шчэпкі пабудоў, нейкім чынам выкінутыя на бераг абыякавымі да ўсяго хвалямі.
Адна такая хваля вынесла на свет Божы і гэта журботнае імя ў беларускай літаратуры — Паўлюк Багрым. Разам з адным-адзіным ягоным вершам. Нібы адшліфаваны кавалачак бурштыну, падняў знаходку і, па-сапраўднаму яе ацаніўшы, не даў ёй згубіцца ў бяздоннай Леце разумны беларускі інтэлігент, юрыст, ўдзельнік паўстання 1831 года на Беларусі, ураджэнец Наваградчыны Ігнат Яцкоўскі, які на чужыне, у далёкай эміграцыі, шчасліва збярог у памяці той шчымлівы Багрымаў верш і праз чвэрць стагоддзя пасля першага знаёмства з ім, у 1854 годзе, апублікаваў у Лондане ў сваёй кнізе ўспамінаў пад назвай «Аповесць з майго часу, альбо Літоўскія прыгоды», дзе ўпершыню расказаў людзям пра трагічную долю ў самым зародку загубленага вялікадзяржаўем бясспрэчнага генія
З кнігі Ігната Янкоўскага ўведалі мы і пра тыя драматычныя падзеі ў Крашыне ў 1828 годзе.
Увесь сыр-бор узгарэўся тут з дамаганняў гаспадара маёнтка ў Крашыне Станіслава Юрагі перавесці крашынцаў, былых панцырных баяраў, з вольнага стану ў прыгонных, у сваіх падданых. Паколькі дакументы на валоданне зямлёй у крашынцаў не зберагліся, суд і права былі на баку Юрагі. Але крашынцы не хацелі мірыцца са стратай вольнасці, з несправядлівасцю ўлад. Яны адмовіліся падначальвацца свайму «ўзаконенаму» гаспадару.
Уціхамірваць бунт улады накіравалі ў Крашын дзве роты салдат. «Пры гэтай экзекуцыі, — піша Ігнат Янкоўскі, — некалькі сялян былі збіты да смерці, звыш дзесятка сасланы ў Сібір або ў вайсковую службу, а двор і вёска моцна пацярпелі, бо тая каманда з афіцэрамі на працягу некалькіх месяцаў утрымлівалася за мясцовы кошт».
У падбухторванні крашынцаў да бунту ўлады абвінавачвалі тутэйшага ксяндза Войцэха Магнушэўскага. Адну з прычын гэтага падбухторвання бачылі ў незадаволенасці ксяндза жаніцьбай Юрагі з Антанінай Радзівіл і пераходам да яго Крашына. Крашын быў адным з маёнткаў князёў Радзівілаў. Каб завалодаць ім, паручнік польскіх войск Станіслаў Юрага і папрасіў быццам у князя Мацея Радзівіла рукі ягонай дачкі Антаніны. Вядома, збяднелы шляхціц быў не раўня магутнаму радзівілаўскаму роду. Але старэйшая за яго Антаніна, мусіць, моцна пакахала бравага афіцэра і вельмі хацела выйсці за яго замуж. Бацькам жа такі «няроўны шлюб», вядома, не мог быць даспадобы. Ды жаніху і нявесце пасадзейнічаў тут брат Антаніны Канстанцін Радзівіл, які пасябраваў са Станіславам Юрагам яшчэ ў 1813 годзе ў крэпасці Мадлін над ракой Віслай. Пасля жаніцьбы Крашын як пасаг за Антанінай перайшоў да Юрагі. Ксёндз, відаць, убачыў у гэтым шлюбе нешта нядобрае. Але галоўнай прычынай непрыязнасці справядлівага і добрага Войцэха Магнушэўскага да Юрагі і падбухторвання супроць яго прыхаджан-крашынцаў было іх гвалтоўнае заняволенне ўладаром Крашына.
Ігнат Янкоўскі расказвае, што ў час расследавання сялянскага бунту ў Крапівін прыехалі тагачасны папячыцель Віленскай навучальнай акругі сенатар Мікалай Навасільцаў (той, што чатыры гады назад расправіўся з філаматамі і філарэтамі) і рэктар Віленскага універсітэта Венцаслаў Пелікан, якія дачуліся, што быццам бы ксёндз Магнушэўскі самачынна, без дазволу універсітэта адкрыў у Крашыне парафіяльную школу і «прывівае там непакорнасць духу». Каб пераканацца ў гэтым, яны намерыліся «злавіць яго ў путы ліслівасці» і выпытаць усё пра настроі школьнікаў. Паверыўшы ў добразычлівасць самага высокага начальства на ніве асветы, Войцэх Магнушэўскі пачаў «траціць патрэбную цвярдыню асцярожнасці» і выказвацца ў абарону ўзбунтаваных крашынцаў. Тут Навасільцаў папракнуў ксяндза, што ён кепска выхоўвае сваіх прыхаджан, не дае ім асвету. Не зразумеўшы «хітрыкаў» сенатара, Магнушэўскі расказаў, што ён якраз многа робіць у гэтым напрамку, што мае нават парафіяльную школу. Атрымаўшы такое прызнанне ксяндза, сенатар Навасільцаў захацеў азнаёміцца са школай. Для гэтага ксёндз загадаў паклікаць з вёскі лепшых вучняў, якіх і ўзяліся экзаменаваць прыезджыя. Сенатар з рэктарам пачалі хваліць ксяндза за добрыя веды вучняў, за тое, што сваім навучаннем ён «робіць паслугу краю». Паверыўшы ў шчырасць «экзаменатараў», Магнушэўскі пахваліўся яшчэ, што сярод ягоных вучняў ёсць сапраўдныя таленты. Тут ён папрасіў аднаго з іх пачытаць «уласныя вершы на беларускай гаворцы, напісаныя без чыйго-небудзь натхнення і ўзору». Хлопчык, якога аўтар называе Пётракам (як мяркуюць, памылкова альбо дзеля перасцярогі), дастаў сшытак і «пачаў чытаць свае журботныя элегіі, з якіх толькі некалькі строф засталося ў аўтара ў памяці — іх тут і прыводзім».
І Янкоўскі падае тэкст вядомага цяпер усім верша Паўлюка Багрыма «Заграй, заграй, хлопча малы...».
Паўлюк Багрым, як сведчыць Янкоўскі, прачытаў тады прыезджым «шэсць ці сем элегій».
Сшытак Багрымавых вершаў сенатар забраў з сабой і, ад'язджаючы, паабяцаў падумаць «пра лёс такога незвычайнага паэта». Падумаць-то ён падумаў, але зусім не так, як чакалі ксёндз і яго выхаванец: за «крамольныя» вершы хлопец быў аддадзены ў рэкруты, а ксяндза Магнушэўскага ўзялі пад варту. Усё гэта канчаткова дабіла старога і хворага ксяндза. Асабліва шкадаваў ён, што сваёй неасцярожнасцю стаў прычынай жорсткага пакарання таленавітага паэта. Свае разважанні пра Паўлюка Багрыма Ігнат Янкоўскі заканчвае такімі словамі: «Бёрнс, парабак з Англіі, пры менш цяжкіх акалічнасцях, уласным талентам, не падтрыманым ніякай навукай, забяспечыў сабе неўміручае імя, а сваёй сям'і — пашану і дастатак; Пётрак з Крашына за талент, дадзены яму Богам, зазнаў самае жорсткае няшчасце!»
Пра Крашынскі бунт і Паўлюка Багрыма цікавыя звесткі дадалі следчыя справы, што апублікавалі літаратуразнавец Ісідар Бас у сваёй кнізе «Літаратурныя пошукі, знаходкі, даследаванні» (Мінск, 1969) і Генадзь Кісялёў у «Пачынальніках» (1977).
З гэтых дакументаў відаць, што для расследавання бунту крашынскіх сялян прыязджаў сам гродзенскі губернатар
Як бачым, тут шмат што не стыкуецца з успамінамі Ігната Янкоўскага.
Галоўнае — з паказанняў самога Паўлюка Багрыма вынікае, што ён чытаў не свае вершы, а толькі перапісаны ім верш «Размова хлопаў» — варыянт вядомага беларускага верша Яна Баршчэўскага «Рабункі мужыкоў». Але тады ўстае пытанне: адкуль жа ўзяўся ў Ігната Янкоўскага верш «Заграй, заграй, хлопча малы...»? Тут магчыма такая версія: услед за вершам Яна Баршчэўскага Паўлюк Багрым, падахвочаны Магнушэўскім, чытаў і свае, але запісаў іх пад адзіным загалоўкам — «Размова хлопаў». А хутчэй за ўсё ён напісаў свае вершы пазней і паказаў іх разам з іншымі Ігнату Янкоўскаму як адвакату.
Што ж да наведвання Крашына самім сенатарам Навасільцавым і рэктарам Віленскага універсітэта Пеліканам, то гэта дакументальна, здаецца, не пацвярджаецца. Але пра падзеі ў Крашыне яны дасканала ведалі з данясенняў службовых асоб і на іх аснове прымалі «неабходныя меры».
Самае галоўнае, мы не ведаем, дзе дзеліся вершы Паўлюка Багрыма. Няўжо не была «падшыта» гэтая «крамола» ў якіх-небудзь справах? А можа, Багрымавы вершы згубіліся ў паперах каго-небудзь з удзельнікаў тых далёкіх падзей і, некранутыя, пыляцца недзе на архіўных паліцах, чакаюць не дачакаюцца свайго Шэрлока Холмса?
Загадкі, загадкі...
Па-моўму, па-сапраўднаму разгадваннем іх у нас ніхто яшчэ не браўся. Ды, відаць, работа гэта — не для аднаго даследчыка. Каб разгадаць загадку Паўлюка Багрыма, трэба падступацца да яе, мусіць, з розных бакоў.
Перш за ўсё, відаць, варта больш уважліва прыгледзецца да ўсіх дзейных асоб той хвалюючай драмы пад назвай «Крашынскі бунт».
Толькі ці правільна будзе паказваць яе ў адных чорна-белых фарбах, як гэта бачым ва ўсіх без выключэння артыкулах і мастацкіх творах? Узяць хаця б Станіслава Юрагу. Ці папраўдзе такі ўжо быў ён звер, як малюецца ўсюды? Мусіць, не варта абмінаць тут заўвагу пра яго і звязаных з ім асоб, зробленую ў згаданых успамінах Ігнатам Янкоўскім, чалавекам перадавых поглядаў, спагадлівым да сялян (ужо тое, што ён захаваў у памяці праз многа год хвалюючы Багрымаў верш, шмат пра што гаворыць): «...мы ведалі ўсіх асоб, што дзейнічалі ў гэтай драме, з найлепшага боку і ў наўмыснай жорсткасці ніводную з іх не абвінавачваем...» Але паколькі «жорсткасць усё-такі адбылася», Ігнат Яцкоўскі, «не адважваючыся сам выносіць прысуд», імкнецца аб'ектыўна расказаць, з чаго ўсё пачалося. З яго тлумачэння вынікае, што Юрага хацеў свае спрэчкі з сялянамі наконт зямлі скончыць «па-прыяцельску». Але тут нібыта ксёндз Магнушэўскі перашкодзіў дамоўленасці. Тады Юрага «запатрабаваў сабе ўласнасці праз афіцыйныя ўстановы». Пачалося следства. Юрагу і сялянам прапаноўвалася прыйсці хоць да якога-небудзь пагаднення. «Аднак усе сродкі аказаліся дарэмнымі, а ўрад, узяўшы аднойчы гэту справу ў свае рукі, лічыў неабходным пераканаць бакі, што пастановы вышэйшай улады павінны быць выкананы, і дзве роты салдат, накіраваныя з гэтай мэтай у маёнтак, дамагліся здзяйснення статута, зацверджанага ўрадам». Вядома, я не збіраюся апраўдваць Станіслава Юрагу: усё ж гэта ён дамагаўся падпарадкавання сабе крашынцаў, але ж, як відаць, былі ў яго і «змякчальныя абставіны». У кожным разе з дакументаў не відаць, што ён выклікаў салдат для ўціхамірвання сялян.
Будучы скрупулёзны даследчык, я думаю, аб'ектыўна разбярэцца ва ўсім, дэталёва прасочыць біяграфію Станіслава Юрагі, які, дарэчы, паходзіў з багатага колісь княскага роду Гедройцяў.
Як відаць з дакументаў і кнігі Янкоўскага, на баку Станіслава Юрагі ў яго спрэчцы з сялянамі быў і брат Антаніны, уладар Паланечкі Канстанцін Радзівіл. Гэта таксама не адназначная гістарычная постаць. У дарожных нататках пра Уладзіслава Сыракомля^ мне ўжо даводзілася згадваць пра Канстанціна Радзівіла як ліберальнага князя, аднаго з кіраўнікоў літоўскага філіяла тайнага антыцарскага польскага Патрыятычнага таварыства, яго актыўнага дзеяча, які наладжваў сувязі з дзекабрыстамі для сумесных дзеянняў супроць царскага самадзяржаўя, дзеля чаго ён неаднаразова сустракаўся ў 1823 годзе з Аляксандрам Бястужавым. Імя Канстанціна Радзівіла сустракаў я і сярод карэспандэнтаў Рускага геаграфічнага таварыства, куды ён пасылаў матэрыялы па беларускай мове і этнаграфіі.