Лісце забытых алеяў
Шрифт:
У галаву прыйшла думка пашукаць дапамогі ў мясцовых краязнаўцаў. Дзеля гэтага па звароце ў Оршу я адразу пакіраваў у рэдакцыю раённай газеты «Ленінскі прызыў»: там жа пра іх павінны ведаць абавязкова. Ды ў рэдакцыі не толькі ведалі пра краязнаўцаў, а некаторыя з яе супрацоўнікаў самі аказаліся краязнаўцамі. Аднаго з іх я і сустрэў у кабінеце рэдактара. Гэта быў Юра Копцік, малады хлапец і малады журналіст, які выступае з даволі цікавымі артыкуламі не толькі ў сваёй газеце, але і ў рэспубліканскіх. Чытачы штотыднёвіка «Літаратура і мастацтва», напрыклад, не маглі абмінуць у мінулым годзе яго вельмі востры артыкул пра аршанскія Курапаты — «Крумкачы» на Кабыляцкай гары». Юра паказаў мне і апублікаваныя ў некалькіх нумарах сваёй газеты цікавыя дарожныя нататкі з паездкі ў групе «нефармалаў» на месца славутай бітвы польскіх і беларуска-літоўскіх войск пад Грунвальдам, каб адзначыць яе 580-я ўгодкі. У гэтых нататках мне ўбачылася пяро сапраўднага пісьменніка гістарычнага
Ад Юры я ўведаў, што якраз ён і яго сябры, арганізаваўшыся ў гісторыка-краязнаўчую суполку «Повязь», самі, як сапраўдныя гаспадары сваёй зямлі, узяліся за ўпарадкаванне гістарычных помнікаў Аршаншчыны, знявечаных у шматгадовай вакханаліі невуцтва і раз-бою. Гэта яны, «нефармалы», наладзіўшы талаку, у вольны ад работы час прыязджалі ў Смаляны і расчысцілі страшэнныя завалы ў касцёле і дамініканскім кляштары, павесілі шыльды на помніках' мінуўшчыны. Да іх гэтыя помнікі былі яшчэ ў больш страшным стане. Члены таварыства «Повязь» паклапаціліся і аб ушанаванні магілы Тамаша Зана, якая дагэтуль таксама была зусім занядбана.
Што ж да Кахачына, то Юра Копцік таксама нічога пра яго не ведаў. Нічога не мог сказаць пра гэтае паселішча і другі краязнавец, з якім мяне Юра пазнаёміў, — Вячаслаў Адамавіч Касперскі, пенсіянер, былы фінансіст, які абхадзіў Аршаншчыну ўдоўж і ўпоперак і які піша цяпер цікавыя ўспаміны пра сваё жыццё.
Вярнуўшыся ў Мінск, я рабіў далей свае росшукі нявысветленых момантаў з біяграфіі Тамаша Зана ў дзяржаўных кнігасховішчах і архівах.
Перш за ўсё мне хацелася даведацца пра Занавых дзяцей, іх лёс. Да гэтага штурхаў мяне загадкавы надпіс на надмагільным камені, які не ўдалося мне расчытаць.
Свой запіс тых слоў з канфігурацыяй нечытэльных літар я паказаў пры сустрэчы ў акадэмічнай бібліятэцы Генадзю Кісялёву — гэтаму Шэрлаку Холмсу беларускага літаратуразнаўства (яго кніга «Расшукваецца класік», напрыклад, чытаецца не з меншай цікавасцю, чым дэтэктывы Конан Дойля). Генадзь выказаў меркаванне, што запісаны мною год смерці загадкавага сына Тамаша Зана мог быць не 1854, дзе лічба «5» стаяла ў мяне пад пытальнікам, а 1889 (лічба «9» магла часткова сцерціся і трансфармавацца ў «4»). Якраз у гэтым годзе не стала Занавага сына Кліменція (або Клімента), нешта падобнае на імя якога Генадзь Кісялёў і ўгледзеў у маіх загагулінах. Кліменцій Зан працаваў у 80 х гадах мінулага стагоддзя прысяжным павераным у Вільні. Пра яго пісаў Генадзь Кісялёў яшчэ ў 1966 годзе ў кнізе «З думай пра Беларусь», дзе паказаў, што з Кліменціем Занам быў у блізкіх стасунках Францішак Багушэвіч, таксама прысяжны павераны той жа самай судовай палаты ў адным з будынкаў на Кафедральнай плошчы. Запіс на магільным камені бацькоў аб смерці Кліменція Генадзь Кісялёў растлумачваў тым, што гэты Занаў сын пакончыў жыццё самагубствам, таму згодна са звычаем яго маглі не пахаваць на могілках.
І праўда, вельмі лагічна выстраіў сваю версію вопытны даследчык Генадзь Кісялёў.
Аднак гэтая версія не спраўдзілася. Зацікавіўшыся сям'ёю Тамаша Зана, я даведаўся з літаратуры, што ён меў трох сыноў — Віктара, ці Віктарына (другое імя — Серафін), Абдона і Кліменція. Але быў і чацвёрты, які нарадзіўся якраз у 1854 годзе і памёр адразу пасля таго, як яго хрысцілі. Значыць, якраз гэты апошні хлопчык і ўшаноўваўся на магільным камені Занаў.
Каб высветліць долю апошняга прыстанка Зана, мне трэба было перш за ўсё даведацца, як доўга жыла там яго сям'я.
Смерць Тамаша Зана была для непрактычнай Брыгіды з трыма малымі дзецьмі на руках зусім неспадзяваным вялікім ударам. Перад ёю ўстала пытанне: як ёй цяпер жыць, ці аставацца ў Кахачыне? Разгубленасць Брыгіды відаць з яе пісьма да Марылі Путкамер ад 15 жніўня 1855 года, якое варта прывесці тут больш-менш поўна: «Дарагая і любая Марыя! Колькі тыдняў назад я паслала пісьмо Зосі Каліноўскай (Марылкай дачцэ. — К. Ц.) у Вільню — выказала ў ім надзею хутка з Вамі ўбачыцца. Цяпер ужо сама разам з трыма сіротамі хачу выказаць перад Вамі свой боль, просячы Вашай малітвы і падмогі ў горы. Вы ўжо ведаеце, што Бог пазваў на Неба сапраўднага Анёла, якім быў наш Найдаражэйшы Тамаш. О, калі б я магла Вам, дарагая Марыя, выказаць боль, які поўніць маё сэрца! Вы, што любілі і цанілі яго ў жыцці, зразумееце, як цяжка стала мне жыць пасля адыходу гэтага Анёла, што быў для мяне цэлым светам і адзіным шчасцем на гэтай зямлі. Я страціла Мужа, Апекуна, Бацьку і адзінага павадыра, які вёў нас па гэтай беднай зямлі да лепшага... Так раптоўна прыйшла да яго хвароба, а за ёй і смерць, што мне ўсё гэта здалося сном — часам мне зусім не верыцца, што гэта праўда... Перад смерцю ён блаславіў дзяцей і мяне... Ён так суцяшаў усіх нас і вельмі шкадаваў, што пакідае нас сіротамі... дзякаваў мне за ўсе клопаты, да апошняй хвіліны аслабелымі ўжо рукамі прыціскаў мяне да свайго сэрца і прасіў змірыцца з Божаю воляю... Ён жыў і паміраў, як сапраўдны хрысціянін, хоць і нялёгка было яму паміраць, пакідаючы жонку і трое дзяцей са сціплымі сродкамі для жыцця. А дзеці, хоць яшчэ такія малыя (Віктару
Марыля Путкамер з усёй чуласцю жаночага сэрца адгукнулася на пісьмо Брыгіды. І вельмі хутка даўняя сяброўская прыязнасць Марылі да Тамаша Зана перайшла і на яго жонку, на дзяцей. Паміж абедзвюма жанчынамі завязалася сардэчная і шчырая перапіска. На жаль, мне не ўдалося пазнаёміцца з большасцю іх пісем, што друкаваліся, як сведчыць бібліяграфія, у розных польскіх выданнях, якіх у нашых «дзяржаўных» бібліятэках я не адшукаў. Але і з таго, што я прачытаў у розных «працах», відаць было, што Марыля чым магла дапамагала Брыгідзе Зан, якая з цягам часу змагла выехаць з Кахачына. Спачатку мяне збівала з тропу тое, што і сама Брыгіда, і сын Абдон былі пахаваны якраз у Смалянах, прытым ужо ў пачатку нашага стагоддзя: значыць, яны датуль жылі ў Кахачыне? Але яснасць унёс тут друг Занавай сям'і М. Гавалевіч сваёй публікацыяй у часопісе «Край» з нагоды смерці «пані Тамашовай» (1900, № 36), дзе расказаў, што яна, застаўшыся ўдавою, жыла «то ў сябе ў вёсцы, то ў Пецярбургу (можа, там працаваў старэйшы сын Віктар, доктар медыцыны. — К. Ц.), а найболей у Вільні (там жыў Кліменцій. — К. Ц.), адкуль на сталае жыхарства пераехала ў Панямонь» — маёнтак свайго сына Абдона, «вядомага грамадзяніна і саветніка камітэта Крэдытнага земскага таварыства». Маёнтак гэты быў на высокім беразе Нёмана «у Сувалкскай губерні». Якраз адсюль і прывезлі Брыгіду ў Смаляны, каб пахаваць побач з яе Тамашом — праз сорак пяць гадоў пасля ягонай смерці.
Выпадкова я натрапіў у бібліятэцы і на след самога Кахачына. У кнізе «З філарэцкага свету». У прадмове да змешчаных там успамінаў былога студэнта Віленскага універсітэта Міхала Чарноцкага, брата славутага славяназнаўца Адама Чарноцкага (Зарыяна Даленгі-Хадакоўскага), я прачытаў, што ў 1848 годзе ён набыў у Магілёўскай губерні ў князёў Сангушкаў маёнтак Леднявічы, які «знаходзіўся за пяць вёрст ад Кахачына, уладання Тамаша Зана» (дарэчы, сам аўтар успамінаў таксама пахаваны на тых жа могілках у Смалянах; шкада, што я пазнавата пра гэта даведаўся — варта б было наведаць там і магілу гэтага малавядомага публіцыста). Леднявічы я вельмі лёгка знайшоў на карце. Гэта — вёска ў Какоўчынскім сельсавеце Сенненскага раёна. Усё правільна: частка сённяшняга Сенненскага раёна ўваходзіла некалі ў Аршанскі павет.
У Сенненскі раён мне з'ездзіць не ўдалося. Думаю, гісторыяй вёскі Каханыя, яе доляй зацікавяцца Сенненскія краязнаўцы. І, пэўне ж, знойдуць дакладнае яе месца. А на ім, хочацца верыць, паставяць нейкі памятны знак. Каб нават далёкія нашчадкі ведалі, што была на Беларусі такая вёска і што жыў там чалавек, з імем якога звязана адна з цікавых старонак нашай гісторыі. Дарэчы, такія знакі-помнікі трэба б было, думаецца, паставіць усім вёскам, усім паселішчам, якія існавалі на Беларусі і цяпер беззваротна зніклі з яе абшару. Кожная ж вёска ці іншае якое паселішча — гэта частачка нас саміх, наша гісторыя. І мы не павінны гэтак безадказна выкідаць іх са сваёй калектыўнай памяці, гэтак лёгка абкрадваць саміх сябе. Пара вяртаць нам страчаную гісторыю. Разам з забытымі паселішчамі нам трэба ўспомніць і ўсіх людзей, якія рабілі гісторыю, якія пакінулі ў ёй свой след. Хай некаторыя з іх і блудзілі недзе ў дарозе, ішлі ў цемнаце не на тыя, што трэба, маякі і таму займелі імя «блудных сыноў Беларусі», але ўсё ж такі яны — яе сыны, і так, як маці не можа адцурацца ад сваіх дзяцей, што зрабілі нейкія памылкі, так і мы не павінны адварочвацца ад іх. Яны ж — факт нашай няпростай гісторыі. Галоўнае, што яны шчыра жадалі дабра свайму народу, шукалі для яго лепшую долю, аддавалі яму ўсе сілы і здольнасці, а то і жыццё. Як у адносінах да нашых запнутых вёсак, так і да лепшых сыноў Беларусі я вярнуў бы сёння крылаты лозунг следапытаў: нішто не забыта, ніхто не забыты.
На алеі і на ўзбочнай зялёнай траве вялікага напаўздзічэлага парку — свежаапалае жоўтае лісце. Яго шмат яшчэ і на дрэвах — яркай святлянай лістотай аж палыхаюць раскідзістыя старасвецкія клёны, гэтакія ж старыя, там-сям з падсохлымі галінамі нязвыкла высокія ясені, стаўбунаватыя каштаны... Быццам у нейкія залатыя харомы, уваходжу я ў гэты старадаўні парк. Крашынскі парк...
Сюды, у Крашын, прывяла мяне загадка Паўлюка Багрыма, пошукі слядоў, мусіць, беззваротна страчанай намі Атлантыды беларускай літаратуры мінулага стагоддзя.