Матчын дар

Гарун Алесь

61. Два каханьні

У аднэй Марылі, маладой дзяўчыны, Быў каханак Яська, вагнявы хлапчына. Што ні вечар прыйдзе, што ні ночка стане, А ў іх у садочку аб адным шаптаньне: «Дадушы, — Марыля свайму Янку кажа, — Хіба сьмерць бяз часу нас з табой разьвяжа». «Не кажы няпраўды, — малайчына вучыць, — Нас ні Бог, ні людзі і ні сьмерць разлучаць». I сядзяць і шэпчуць да зары-сьвітаньня, Былі вішні ў садзе сьведкі мілаваньня… А настаў дзянёчак — да Марылі ў сваты Прыляцеў панічык, шляхцючок багаты, I дзявоча сэрца, — ах, слабое, знана! — Перайшло ад Яся да другога пана. Хіба ж Ясь заплакаў? Не з таго дзесятку! Пакахаў другую, пакахаў Агатку. I цярер, як цемразь западзе над вёскай, Ён сядзіць з Агаткай пад старой бярозкай; Пралятаюць змрокі неўсьцярэжна хутка, I ўся ноч здаецца, як адна мінутка! А жыла ж Антоля, — мусіць, мела долю, Ды згубіла долю ў шырокаму полю. Мела двух прыгожых, мела двух каханкаў, I адзін быў Янка, і другі быў Янка. (Дзьве душы няродных ў адным целе жылі I дзяўчыну кожна паасоб любілі.) Адзін з шчырым сэрцам, а другі зь няверным Надарылі дзеўку жалем непамерным. Як адзін цалуе, ненагляду песьціць, Дык другі мяркуе, як бы абясчэсьціць. Як адзін ў садочку зь любай пахаджае, То другі у прочкі ў думцы ад’язджае. Як адзін бажыўся, абяцаў жаніцца, То другі у лыжцы жычыў утапіцца. I ў канцы-ся стала, чаму было стаці: Прычытала маці над дачкой у хаце: «Ах, мая дачушка! А мая ж рыбулька, А мая ж ты птушка, а мая ж зязюлька! А чаму ж ты, доню, губкі сашчаміла? А чаму ж ты, дзеткі, вочанькі закрыла? А чаму, дачухна, міла не ўсьміхнесься? А чаму, красухна, мне не адгукнесься? Што ж табе ня добра, што ж было ня міла? Ці ж тваю галоўку не сама я мыла? Ці ж тваю сарочку не сама я ткала? Ці ж тваеі сьмерткі я, скажы, чакала?..» Так было з Антоляй, што ня мела долі Ці згубіла долю ў каласістым полі. Як жа тыя злыдні? Хоць адзін шкадуе? Э! адзін часамі, а другі ганьбуе. Як былі ж абодва у ядыным целе, Дык жаніўся Янка і згуляў вясельле.

62. Казка

«Што, дзяўчаткі, парабочкі, Казку вам сказаці? Ну, якую ж проці ночкі Лепей нагадаці?.. Добра!.. Слухайце уважна, Не перабіваці!

Сядзьце чынам і паважна, Кіньце блазнаваці! За ваконцам вецер сьвішча, Як ваўчына вые, Ведзьмы справілі ігрышча, Ведзьмы маладыя. Ў хаце цёмна, ціха, смутна, Цяжка а тужліва, Уздыхае хтось пакутна, Неяк сіратліва. Ўдовай бабкі сын прыгожы Сеў каля ваконца, Чымсьці хворы, спаць ня можа. Выглядае сонца. Ведзьмы скачуць і гуляюць, Зірк ў вакно: хлапчына! У ваконца барабанюць: «Выйдзі, малайчына!» Выйшаў. Чуе — нехта плача, Ціха нехта кліча: «Сюды, сэрца! Гэй, бурлача, Пакажы аблічча!» Йдзець. На прызьбе каля хаты Бачыць: маладзіца, Пекнай ўроды, строй багаты, Ясны, аж мігціцца. Стаў і словам не азьвецца, Моцна задзіўлёны, А яна — дык проста рвецца: «Мілы, улюблёны! Сядзь жа поруч, не цурайся Ды любі мяне ты, Ты ж наблутаў, не сьпірайся, На мяне цянеты». Сеў хлапец несамавіты, Зь ведзьмаю абняўся, Вецер, злога прагавіты, Роў і не спыняўся. Рукі белы аплятаюць, Ўюцца каля шыі: Кроў прыціскі калатаюць… Вецер сьвішча, вые. Потым палкім пацалункам Ў вусны упілася… Сэрца смокча… і з рабункам Ў віхры паняслася. А дзяціна так ля дому І сядзець застаўся… Ведзьмы вобраз маладому Доўга ўспамінаўся. Як успомніць — сэрца рвецца Проста у скумацьце, Да нічога не прыткнецца, Ўсё сядзіць у хаце. І канец. А ведзьма? Можа, Да другога ходзіць, Маладая, ды прыгожа Жарцікі разводзіць.

63. Хатка

Там, дзе сумна, з краю бора Ў тры ваконцы сьвеціць хатка, I зь лясной травой гавора Буракоў і бульбы градка; Дзе жаўцеюць тры загоны, А на кожным па дубочку, Ціха шэпча бор зялёны I глядзіцца ў ручаёчку; Дзе чутно, як сонца грае На праменьнях сьвету горда I ніколі не зьмірае Зык шчасьлівага акорда, — У тэй хатцы, пры тым боры Асялілісь аж тры горы: Сын даўно пайшоў ў жаўнерку, Хоць, здаецца, меў ён льготы… Ах, згубілі Казімерку У жаўнерцы тэй сухоты! Доню мелі… Божа воля! Выйшла замуж, ён п’яніца… Што падзееш? мусіць, доля!.. I памерла белаліца. Мелі мейсца. Хлеб трымаўся, Быў рызман, хаця і зрэбны, Пан лясьнічы штосьць ўзлаваўся: «Вы мне, кажа, непатрэбны…» Аж тры жалі, аж тры горы, Там у хатцы, там пры боры!

64. Габруська

Габруся ў жаўнерку ўзялі, Ад дамоўства адарвалі. Ой, Габруська, Габруська! Зажурыўся стары татка, Стогне цяжка, плача матка: — Ой, Габруська, Габруська! Залілася слязьмі люба: — Не запомні, мой галубе, Мой Габруська, Габруська! Муштравалі ў войску строга, Не давалі думаць многа. Ой, Габруська, Габруська! Дзецюкова сэрца б’ецца, Бацьку ўспомніць — скаланецца. Ой, Габруська, Габруська! Дзецюковы думкі ўюцца, — Матку ўспомніць, сьлёзы льюцца. Ой, Габруська, Габруська! А дамовы вецер вее, Любу ўспомніць — абамлее. Ой, Габруська, Габруська! Захварэў Габрусь на службе, — Ліст пісаці кажа дружбе. Ой, Габруська, Габруська! «Не чакайце мяне ў хаце, Час прыйшоў мне паміраці». Ой, Габруська, Габруська! Ой, сканаў Габрусь ў чужыне, Жаль ўчыніў сваёй радзіне. Ой, Габруська, Габруська! Засмуціў ён сваю любу: — З кім пайду цяпер да шлюбу, Мой Габруська, Габруська?!

65. Жэбрачка

Дайце кавалачак хлеба ёй цьмянага, Дайце пуховага, — дзе ж ёй узяць? Што яна возьме з жыцьця бесталаннага? Дайце, што можаце даць! Гора памела на сьвеце убогая! Гляньце: згрыбела, згарбела у крук, Доля занадта надалася строгая, — Выбіла шчасьце ўсё з рук. Была дзяўчынаю, была красуняю, Была вагонь, — не глядзі, дзецюкі! Ўглянеш — і сэрца праймецца, як куляю; Мелі пацеху бацькі. Час надышоў, і была гаспадыняю, Быў гаспадар багатыр на сяле; Была над мужам царыцай, княгіняю, — Бог калі шчасьце пашле! Была і маткаю, была шчасьліваю, Двох аднагодкаў Вялікі ёй даў: Сына малойца, дачку урадлівую, — Скуль дзе і сват пад’язджаў. Мела Нупрэіха, мела бяздольная! Дзе ж гэта дзелася, як уплыло? Што ж, сірацінка, быліца ты польная, Што учынілась, было? — Ой, мае дзетачкі, Бог мяне, грэшную, Пэўне, за бацькаўскі грэх пакараў, Крыўду ўчыніў да згон-веку няўцешную, Чым надарыў, адабраў. Неяк асеньняй парою апоўначы Хатку няведама хто падпаліў, Я прахапілась, ўскрычэла а помачы: — Людзі, ратуйце, хто жыў! З крыку майго і сямейка збудзілася, Ледзьве пасьпелі на двор уцячы, Доня за рукі мае учапілася, Просіць: — Матуля, маўчы! Мужа я ў гэтым пажары пазбылася; Кінуўся ў хату па скарб — ратаваць, — Столь падгарэла ў той час, абвалілася… — Бог захацеў пакараць! Ох! Як пачне калі што руйнаваціся, — Што ні рабі ты, а будзе дарма, Толькі зьнядужаеш, сілаю страцісься, Скуткаў жа добрых няма. Сын у Сібір ці ішчэ за Сібірамі Недзе пайшоў на жыцьцё зарабляць, Разам з дачушкай пайшла я пад дзьверамі На пагарэлых зьбіраць. Дочка ад часу пажэжы праклятае Чымсь захварэла, няведама чым; Сохла, бляднела, як зелейка сьцятае, Покі ня ўмерла саўсім. З воласьці мела паперу пісаную: Сына маскаль занівошта забіў. Нечым зграшыла дзіцятка рахманае, Ціхі ж, паважлівы быў… От і жыву я на сьвеце зязюляю Тэй сіратлівай, адна наўсяды. Сьмерць неўздалечку, — свой век перамуляю, Збудуся цяжкай нуды. Змоўкне — і сьлёзы па твару пакоцяцца, Хусткай схісьне іх і далей брыдзе, Ціха ступае, ўсім целам калоціцца… Ах! пашкадуйце ў бядзе! Дайце кавалачак хлеба ёй цьмянага, Дайце пуховага! Дзе ж ёй узяць? Што яна возьме з жыцьця бесталаннага? Дайце, што можаце даць! Дайце куточак, а дайце ж ёй, мілыя! З ласкай у хату прыміце яе, Хай адпачне гаратніца пахілая, Раны пагоіць свае.

66. Сын

Гэй, у чыстым полі ды ня сонца грэе, Дый ня сонца грэе, ды ня вецер вее, Не туман спусьціўся, Не дубок схіліўся. На шырокім полі ды па тым прасторы, Ля дарогі самай, на зялёным ўзгоры З ног дзяцюк зваліўся, Бразнуўся, пабіўся. — Ці ж ня сорам, хлопча, табе маладому? Ганіць будуць людзі, едучы дадому: «А ты ж маладзенькі, Піці недужэнькі!» — Ой, ня ганьце, людзі, — з гарэлкай ня знаўся, — Я у сьвет далёкі за шчасьцем пагнаўся, Ад радзімай маткі Ды і зь беднай хаткі. Ды па ўсёй зямліцы, дзе шыбае вока, I пад самым небам, доле то ж глыбока Быў я, цікаваўся, Шчасьця прыглядаўся. Не памеў я шчасьця, ды пазнаў я гора I крыві разьлевы, сьлёз сірочых мора, Скрозь а скрозь гарота, Дзе ні глянь — маркота. I падумаў зноў я дахаты вярнуцца Ды да роднай маткі к сэрцу прыгарнуцца, Рукі цалаваці, Сьлёзы праліваці, Каб прыняла сына свайго, валацугу, Каб прыпеставала, адагнала тугу, Зельлейкам паіла, Раны пагаіла. От ня маю сілы, не трымаюць ногі, Раптам занядужаў, паў каля дарогі, Знаць — ня ўбачыць маткі, Не дайсьці да хаткі!

67. Журба і сьмяхоцьце

— Брынкні, хлопча малады, У свае цымбалы! Ты ж бо, чуў я ад людзей, Музыкант удалы. Песьняй ёмкай зьвесялі, — Заплачу двухзлотку. Хочаш? Выпі напярод, Спагані ахвотку! — Раз журба зь сьмехацьцём Напіліся мёду I пайшлі на кірмаш Паглядзець народу, Вось журба й завяла, Несуцешна плача, Сьмехацьцё ж ля яе Па дарозе скача. — Гэй, сястрыца, пакінь Разьліваці сьлёзы, Бо цябе ж засьмяе Чалавек цьвярозы. А-ха-ха! хі-хі-хі! Ну, чаго, сястрыца, Не хапіла табе? — Перастань, дурніца! — Не сьмяшы ты людзей, А давай паскачам! А журба яшчэ горш Закацілась плачам. «А-ха-ха!», «І-ы-ы!» Па дарозе льюцца; Йдуць журба зь сьмехацьцём, А людцы сьмяюцца. От журба і крычыць: — Празь цябе выкпіны! Сьмехацьцё ж ёй у адказ: — Не, асані, вінна! — Празь цябе! Празь цябе! Увайшлі ў спрэчку, А ў канцы пачалі Малаціці грэчку. Тут камар падляцеў: «Кум з кумой дзярэцца?» I пачаў ля журбы Акругом вярцецца! То у нос, то у лоб Джыгане — уп’ецца, От журба науцёк, Бо няма дзе дзецца. Сьмехацьцё ж не бяжыць, Даганяць ня хоча, А зь людзьмі над журбой Над дурной рагоча. От і ўсё. Калі хто З вас журбу убача, Дык настрашце яе Камаровым плачам. Уцячэць! А цяпер — Заплаці двухзлотку I кілішачак дай Прамачыці глотку.

68. Спрэчка

Дзядзька Тодар, два Праньцішкі, Сват Гілерык, кум Тамаш Раз ў мястэчку Зацьвілішкі Насьмяшылі ўвесь кірмаш. Што было прадаць — прадалі, Кум Тамаш зьмяняў каня, Покі ўсё панакуплялі, Зірк — ай-ей: каля паўдня! — Праўда, справіліся ёмка, Але ж хай ты… во, абед… — Ну дык што! Хадзем ў карчомку! — На суседзяў так сусед. Ўзялі кварту. На закуску Пару ўзялі тараноў. Што ж ім кварта? На затруску! Ўзялі квартачку ізноў… Больш пілі дзядзькі, чым елі: Квас, гарэлку, піва, мёд. Быццам чмелі, загудзелі, Як і ўвесь ля іх народ. Хоць там словы ледзьве вяжуць, — Тэй бяды! А што ж маўчаць? Той штось скажа, той заўважыць, Кіне чарку наліваць. Так ад цэнаў, бульбы, меры, Што на рынку хвальш дае, Зачапілі справы веры Дый… счапілісь за яе! Гэтта слоў ім не хапіла, — Знана вёска: словаў брак! Потым, слова — хіба ж сіла? Хіба ж зробіць, як кулак? От і пляснуў Тодар ў вуха Па-суседску Тамашу, I паўстала завіруха У карчме на кірмашу. Кум Гілерык, сват, Праньцішкі, Тодар, — зьвіліся ў клубок… Ўсё мястэчка Зацьвілішкі Раптам зьбеглася ў шынок… Праз гадзіну дзед Ігнацы Ўсіх бусайлаў тых мірыў: — Ці ж ня сорам гэтак, братцы? — Дзед паважна гаварыў. — Ну, наліха вам сварыцца? З розных вераў вы — адны Дзеці гэтае зямліцы, Краю гэтага сыны. Вера

з жыцьцем ўсім даецца, Хто іх даў — яму іх знаць! Дурань той, хто спадзяецца Веры сілай паяднаць. Мы і так, браткі, зьнявагі Досыць мелі ад чужых, Каб спрачацца без развагі, Ці ня цешым толькі іх? Глузу хіба ж вы ня мелі? Біў чужы вас лёгка сьмех? Эх вы, шэршні! Эх вы, чмелі! Ну, ня сорам вам?.. Ня грэх?..

69. Каму што

Жарт

У самы жар, у летні час, Ўжо ў поўдзень, па абедзе, Назаўтра ў горад на кірмаш Народу цьма ідзець і едзе. Ну, ехаць добра, хоць пячэ, Але ж ісьці дык во дзе мука! А як з паклажаю яшчэ, Дык то найгоршая дакука. Хаця каб крышку адпачыць — Ідзеш, ідзеш, ды трэба сесьці, Бо пуд ці пару валачыць, То не пярынку ў жмені несьці. Калі ж карчма — ну, тутка стой! Тут можна выпіць і паесьці, А за работай мілай той З знаёмым гутарку завесьці. Зышліся гэтак ў карчме раз Наш беларус, цыган, хахол, I неяк трапіла на час, Што за адзін прыселі стол. Адзін узяў сабе мядку, Другі — гарчыну, той — паўпляшкі, Пакуль сядзелі ў халадку, Зьвялі знаёмства, то ж ня цяжка. Цыган да гораду сьпяшыў, — Каня ён добра знаў ўсе вады, — Купляў, мяняўся — не грашыў, Купцам на коні даваў рады. Хахол Маўчба ішоў з работ, — Заробак добры меў, багаты, — Шукаў сябра, каб без клапот Даехаць зь ім да роднай хаты. У горад брыў цялё прадаць Наш Янка Цьвік, празваньнем Дыба; Падатак мусіў ён аддаць, А так — цялё самому трэба. Адно вось так, другое не, — Сядзяць і зюкаюць паціху, Ажно глядзі ты, вохці мне! Зайшлі у спрэчку, клічуць ліха. Каб іх на царства узьвялі, Аб гэтым здумалі спрачацца! — Дык што рабіць бы пачалі, Якою працаю займацца? «Вось я, здаецца, добра б жыў, Гульнуў бы я тады бясьпечна, З сваім народам бы дружыў, Кулеш ўсё еў бы ды яешні», — Так кажа Янка першы наш. «Ну, дзе твой розум, белавусы? — Крычыць Маўчба. — Саўсім нямаш Між вас разумных, беларусы. От я іначай бы зрабіў: Ў садку пад вішняю ляжаў бы, Увесь урад пры мне б тут быў, А я бы правіў ды сьпяваў бы. А есьці — еў бы з салам хлеб, Крышыў галушкі бы зубамі, I сала з салам, і яшчэ б Я сала так бы еў часамі». «Каб вас пярун! — крычыць цыган. — Абодва варты вы нямнога, Вунь той аббіты ўвесь саган Хоць грошык варт, а вы — нічога! Каб я папаў у каралі, Дык мне ўсё гэта было б мала, З казны б украў я тры рублі, Украў каня — і… махні драла!»

70. Варожба

Засьцянковая аповесьць

Бліжыцца поўнач. У гэтай парэ Сон пахаджае па панскім дварэ. Сьпяць, паканчаўшы звычайную працу, Чэлядзь ў пякарні, паны у палацу; Толькі стары вартаўнічы Ігнацы Ходзіць з клякоткай і піпкай сваёй: Двор сьцеражэ ад людзіны ліхой. Ходзіць стары і мурмоча пад нос: — Ну і пракляты ж сягоньня мароз! Новы кажух прабірае, пся вера, Быццам кажух — не кажух, а папера! Брэша, ня зломіць старога жаўнера, — Панна Эмілья, хай Бог ёй аддасьць, Вызваліць з гора, ня пусьціць прапасьць. Цёнгле, як толькі пачнецца цямнець, Зараз палынаўкі з кухні нясець, Міла глядзіць і ласкава сьмяецца: — Хочаце, можа, Ігнацы, пагрэцца? — Гэткі парадак ня ўсюды вядзецца! Добрае сэрца! Павет абысьці, Роўную паньне, бадай, каб знайсьці… Адвэнт [1] на сходзе. Яшчэ да каляд Тыдзень астаўся адзін акурат. Неба у зорках, і кожна зь іх зьзяе, Месяц зялёны свой сьвет пасылае, Лёгкі марозік за шчокі хапае, Сьнег пад нагамі прыемна рыпіць, — Ведае варту Ігнацы, — ня сьпіць. Панна Эмілья тым часам сабе Вечар праводзіць у нейкай журбе: Нейкія брэдні плятуцца дзяўчыне, — Быццам яна не ў дварэ ахмістрыня, Быццам яна не жывець ў ахвіцыне, Быццам яна немаведама хто, Хочацца сэрцу няведама што. Ўспомніць мамульку, татульку, свой дом, Ўспомніць сябе невялічкую ў ём, Старшага брата і няньку-бабульку, Тэклю, Агатку, Ганульку, Аршульку, Даўных равесьніц… кароўку Рабульку… Дзе яно ўсё? I ня вернеш тых дзён, Зьнікла, як дым, расплылося, як сон!.. Страшна і ўспомніць далёкі той год (Чорным яго называе народ), — Пошасьць з касою па сьвеце хадзіла, Панну Эмілью сіроткай зрабіла, Родных, сямейку зямлёю пакрыла. Доля, няйначай, — ў яе ўсё руцэ: Ўзялі паны гадаваць пры дачцэ. Ўстане, паходзіць і сядзе ізноў, Б’ець у галоўку гарачая кроў; Нейкія ў сэрцы парваліся тамы [2] , Твар то збляднее, то зробіцца ў плямы… Стане прад маткай сьвятой з Вострай Брамы [3] , Просіць: «Прачыстая, згінуць ня дай, Гора адкінь, ад бяды захавай!» Ручкі заломіць, і сьлёзы цякуць… Новыя думкі ізноў набягуць, Жыцьце у людзях сабе выкладае, Цяжкае жыцьце! Хаця спагадае Маткі заступніца — пані старая, Пан як бы родны, — нявесела жыць! Час у жалобе, ў маркоце бяжыць. Хочацца сэрцайку ласкі ня той, — Хочацца спогадзі паньне другой… Тэкля, Аршулька, Ганулька — малжонкі, Шлюбныя носяць на пальцах пярсьцёнкі… Моліцца панна да ўласнай патронкі: — Панна сьвятая, ты неба ўмалі, Вернага друга мне ў жыцьці пашлі! Потым ўсьміхнецца прыгожа… Каму? Ведама — пэўне, яму аднаму… Рожы [4] цьвітуць на бялюсенькім твары, Што ж тут за цуд і чые ж гэта чары? Праўду сказаць? Вінаваты гусары, Ну, хоць ня ўсе, дык, прынамсі, адзін Паньне прычынай маркотных гадзін. Статны, прыгожы, — праўдзівы жаўнер, — Гляне — як сокал! Які ж кавалер! Майстар на жарты які, на хіхоты, Як удаецца ў шабунькі, ў залёты, Лёсткі пушчаць — навучыся ў яго ты! Як ён часамі умее глядзець, Ў танцы які! — не пазволе сядзець! Ручку як сьцісьне, на вуха шапне Слоўца такое, што й сэрца замрэ! Шкода, нядоўга яны пастаялі… Толькі тры тыдні ўсяго балявалі Гэтта ў дварэ і паехалі далей. Рушылі ў Вязьму, а стуль пад Маскву, Чуець паненка, маўляў, наяву, Як прад ад’ездам ён цяжка ўздыхаў; Помніць — навекі аб ёй прысягаў, Як ад’язджаючы, бачыць, скланіўся… Праўда ж? Ці помніць? Ці, можа, забыўся? Любіць? Ня любіць?.. Ў другую ўлюбіўся? Можа, ўдаваў закаханьне на жарт? Трэба аб гэтым спытацца у карт! Праўда, што адвэнт і грэх варажба, Што ж — калі гоніць ў сухоты журба! Бог міласэрны няхай выбачае… Панна Эмілья ў красэлка сядае, Талью картуе, шэсьць карт выкладае, Сёмая карта кладзецца пад ніз. Хітры пасьянс пачынае: «Маркіз». — Любіць? ня любіць? Любіў? не любіў?.. Верным астаўся?.. Ці верным ня быў? — Шэпча паненка. Пасьянс збунтаваўся… Дзе ж той чырвоны кароль падзяваўся? Мусіць, ня любіць!.. Не, гэты ня ўдаўся!.. Іншы спрабую цяпер разлажыць — Час памаленьку бяжыць ды бяжыць. Поўнач прайшла. У дварэ петухі Раз прапяялі з-пад цёплай страхі, Крайчыкам месяц з-за туч выглядае, Панна Эмілья варожб не кідае, Новы, хітрэйшы пасьянс раскладае: — Любіць, ня любіць, любіў, ашукаў, Верным астаўся ці ім не бываў? Рыпнулі дзьверы… I вось на парог… Панначка — зірк! — гэта ж ён, далібог! Палец да губ прылажыў, усьміхнуўся, Дзьверы прымкнуў за сабой, азірнуўся. — Панна чакала, каб я дый вярнуўся? Ціха на пальчыках к ёй падышоў, Дзеўча адразу ня знойдзе і слоў. Потым зьдзіўленьне крыху адышло. — Скуль пан узяўся і што прывяло? — Гэтак пытае. Урода асанны. Сам, як ягнятка, ласкавы, рахманы. — Жыць не магу без каханае панны! Мусіць, нігдзе не спаткаю такой… Дай ты мне шчасьце, вярні мой спакой! Рукі злажыў і на коленкі стаў, К ножкам дзяўчаці галоўкай упаў. Панна Эмілья, смуціўшыся гэтым, Хоча устаць, адхіснуцца, а дзе там! Ён не пушчае і моліць ўсім сьветам: — Будзь гаспадыняй, царыцай маёй, Сэрца зьлячы мне, душу заспакой. Што тут рабіць? Гэта ж могуць пачуць, Потым у вочы усе засьмяюць: Панна уночы госьцяў прымае! Ручкай гусара з кален падымае, Просіць устаць, не крычэць, сунімае, Садзіць у крэсла, прыносіць вады… — Ціха, мой пане, наробіш бяды! Людзі пачуюць, — нічога табе, — Сеў дый паехаў, і сам па сабе. Я ж і назаўтра тут мушу астацца; Будзе ад сораму недзе схавацца, Людзі пачнуць як навокал сьмяяцца: «Ў панны Эмілі ёсьць кавалер». — Хай не сьмяюцца! Бо плакаць, павер, Будуць, паненка, яны над сабой, Покуль гуляю яшчэ з галавой, Покуль ня судзіць мне доля прапасьці, Хіба сама ты захочаш напасьці, Думкі ня споўніш маеі аб шчасьці. Ведай: прыехаў забраць я цябе, Ў разе ж нязгоды — застрэліць сябе. Бачыш, кладу я на стол пісталет: Коркі падняты, набоі як сьлед. Добрая гэта турэцкая штука! Дзед адабраў на вайне ў мамалюка [5] ; Можа, сягоньня прыдасца на ўнука. Воля твая: рассудзі, выбірай, — Шчасьцем дары ці насьмерць пакарай. — Пан, не даеш мне з чаго выбіраць, Я не хачу ні судзіць, ні караць! Як жа так раптам… Ці ж можна, скажэце? То ж не гульня, а мы з панам ня дзеці, — Трэба падумаць яшчэ, паглядзеці. — Панна Эмілія, мне не пярэч! Хіба ня любіш?.. Ня панская рэч! Пану да гэтага дзела няма, Ведаю думкі свае я сама, Можа б, любіла, каб гэтак ня ягліў [6] , Так не пужаў і з адказам ня нагліў [7] , Быў да паненак ня гэтак павадліў, Можа б, тагды і пайшла… А цяпер?! — Панна збляднела, маўляў, бы папер; Хоча сказаць і баіцца сказаць, Вочкі спусьціла, павекі дрыжаць… Той жа гусар, як смала, прычапіўся, Ручку цалуе і з крэсла ўсхапіўся, Зноў на каленях у ног апыніўся. — Слонейка, — просіць, — кажы, не чакай: Ў пекла мне судзіш ці разам у рай? Любіш — ня любіш, шкадуеш ці не, Дай жа спакою, ня мучай мяне! Сэрца паненскае, ведама, з воску, Возьмем мы места ці зьвернемся ў вёску, Толькі б агоньчык і зараз жа сьлёзку, Ясную сьлёзку на вочка пашле, Хоча — ня хоча, дый скажа «але». Гэтак і з паннай Эмільяй было. Нешта ад сэрца к грудзям падышло, Потым у горле клубком перасела, Быццам бы выскачыць сэрца хацела; З вочак сьлязінка скацілась нясьмела, Сьледам другія сьпяшаюць ісьці… — Люблю, — кажа панна, — люблю… адпусьці! Ускочыў, падскочыў гусар малады Так, як бы чорт ад сьвянцонай вады. Рады, сьмяецца і ручкі цалуе, Пусьціць, абніме, ізноў прымілуе, Ну, не раўнуючы, мора хвалюе! Нават апомніцца ёй не дае, Рупіць зьбірацца, капоцік ўзьдзяе. Гасіць лаёўку, вядзець на парог, Клямку шукае… Ды Бог засьцярог: Панна зірнула каханку у вочы, — Так, як вугольлі, гараць сярод ночы… Верыць — баіцца, ня верыць — ня хоча. — Хто тут? — пытае. Ён цягне, маўчыць… Панна ў трывозе тады як ўскрычыць: — Маці Прачыстая! Ў помач прыйдзі! Згінь ты, шатане, — мара, прападзі! Згінь, прападзі ты, нячыстая сіла! — Правай рукою яго ахрысьціла. Чуе: рука, што трымала, пусьціла. Прывід той страшны прапаў ў цемнаце. — Кінь варажыць ў адвантовым пасьце! — Голас чужы з-за дзьвярэй прагрымеў. Панна… прачнулась. Ліхтар абгарэў, Мусіць, даўно дагарэла лаёўка, Смрод у сьвятліцы… балела галоўка, Ціха празь сені прайшла пакаёўка. Стары гадзіньнік паказвае пяць… — Ах, як заспалася!.. Трэба ж так спаць!

1

Адвэнт — калядны пост (каталіцк.).

2

Тамы — перашкоды (польск.).

3

Вядомая каталіцкая ікона ў Вільнюсе.

4

Ружы.

5

Тут у сэнсе: у турэцкага ваякі.

6

Каб гэтак настырна не дамагаўся.

7

Не прысьпешваў (паланізм).