Шрифт:
Ілияс Есенберлин
ЖАНТАЛАС
(КШПЕНДІЛЕР — 2)
Пролог
азаты
Бл жолы шайас та — соны бірі еді.
Жоар апасыны етегіндегі Сойан сайда ытай мен аза скеріні алысанына міне бір жеті болан. Бойлауы жылы секілді бой бермей, екі жа бірдей арандаанда, талай анды ауыз брілер пшпаынан ілінді. Жрегіні тгі бар талай батырлар айы ара алдаспандардан аза тапты. Талай албырт жас мір сабаынан зілген глдей семді. Біра кісі анын толарсатан кешіп жрсе де селт етпейтін олбасшылар майдана жртты тпеп айдай берді. Сегізінші кні жасыл жібек шатырын ыры ла ктертіп, майдан шебіне ытай бодыханы Канси келді. скер басшыларын шаырып алып:
— рыс алай жріп жатыр? — деп сраан.
йел дес, у тамырдай атып-семіп алан, ксе ара скер басы иіле тжім етіп, жауап берді.
— Алдияр тасыр, лі итжыыс тсіп жатырмыз. Екі жа бірдей ырында. Бізді шыынымыз кптеу.
скер басы зек жаран шындыын айтан. Бодыхан шаршы топты алдында з скер басын мата сйледі.
— Аыма, — деді ол, — ш асыр бойы алысып Тан династиясы жее алмаан бл тайпаны сен жеем деп ойлап па еді?
— Алдияр тасыр, соыс деп бйыран зііз ой.
— Соыс дегенде мен саан осылай соыс деп пе едім? Бйтіп сен олара тізе крсетіп, бетін айтара алмайсы. Одан да зі былай тр да, кнде шабуылдап мазады ала берген ойрат тайпасын жап. Екі жрт бірін-бірі ала алмай, бден лсіреп, енді тентіреп кетуге айналанда, сен бір бйірден шыа кел де, екеуін екі бктей салып, бос алан жерін басып ал…
— Алдияр, — деді анау басын брынысынан да тмен иіп, — алжыраан ойратты олжалау иын болмас. Ал аза жртын олай ртып, жерін оп-оай басып ала аламыз ба? Ар жаында бізден кші басым Луссия кршісі бар ой. Ол бізге аза даласын кпе-крнеу талатып оя ма?
— Луссия шін са болма. аза жері гізді талысындай мол, брімізге де жетеді. Біз Ертісті жоары тсымен Жетісу, Тркістан улиетін, Шыыс Тркістанды тегіс баурымыза басамыз… ысасы, Ккше теізді отстік жаасына дейін біздікі, солтстік жаасы Луссиянікі болуы керек-ті.
— Сонда аза елі айда алады?
— Ккше теізді тбінде! Жоар тайпасын алай ртса, аза жртын да сондай етіп ртасы!
— п, тасыр.
Бірінші блім
І
аза елі бл кезде ккпара тартуа дайындалан серке трізді еді. Жан-жаынан анталаан ай жауыны таымында кетеді? лде зара ырылысан хан, слтандар анын соралатып, біреуі — аяын, біреуі — олын, біреуі — басын анжыаларына байлап кете ме, кім білсін?
Ел басына тнгелі келе жатан мндай ауыр кезеді дрыс ып, тере болжап, болаша тарихы мен тадырыны трт жаынан бірдей соалы тран срапылдан халын тарар кімі бар?
Мндай жанталаста халы алдыы шепке е алдыменен зіні тжірибесін, аыл-парасатын, табандылыын салуа тиісті. йткені аза елін ккпар етіп ала ашуа дайындалып жатан е бірінші асы оан айын еді.
Шыысхан ран монол хандыыны мыры екі жз жыла жетпеді. Бір кездегі лы кшпелі мемлекет — арарым ордасы былайды тсында Пекинге кшісімен-а монол хандыы делінуден алды. былайдан кейінгі ытай бодыхандары енді здерін Шыыс мрагерлері санап, монолды атамекен кне онысы тгіл, «Бар лемді тітіретуші» жирен саалды ханны жаулап алан жерлерін де бауырларына басысы келді. Блар енді бір кезде лы ытай империясын Шыысханны кшпен жаулап аланын, оны кп шаарларын тып-типыл етіп иратып, егістік даласын мала жайылым еткісі келгенін мытты. Ал монол жеріндегі лы арарым хандыы да блшектене бастады. зара ырыс, жанжал бір жаынан, кнгей рдісінде пайда болан манчжур хандарыны за жылы рыстары екінші жаынан берекесін алып, бларды брыныдай іргелі ел болып отыруына ммкіндік бермеді. Оны стіне негізгі ксібі мал бау болан, р аулы р блек онан монол шонжарларына ыс — ыстау, жаз — жайлау жетпей, елге оныс, мала ріс тапшылыы таы бір пле болды. сіресе батыс монол тайпалары — Чорас, Ойрат, Торауыт, Тлеуіт рулары ытай бодыхандарыны тегеурініне шыдай алмай атамекен оныстарын тастап, жер іздеп босып кеткен. Бір блегі Сібір жеріне, аланы Ертіс бойына, Тарбаатай тауына арай ойысты. алма аталан бір блегі жер іздеп, кше-кше тіпті Еділді тменгі саасына тіп кетіп, Айдархан (Астрахань) маайында кшпелі айма боп трып алды. Батыса арай ыысан бл елдерді ытай бодыхандары Сібірге, аза жеріне жне Орта Азияа зіні ыпалын жргізудегі алдыы шебі деп санады. Ал бл злымды саясата кнгісі келмей, здеріне арсы шыан кей онтайшыларды ауыл-аймаымен, бала-шаасына дейін алдырмай ырып тастап отырды. Енді ытай зардабынан орыан жрт ойысып кеп, Тарбаатай тауын, Іле зеніні саасын, Жайсан (Зайсан) кліні ірін мекендеді.
Осы арада олар аман алан руларын жинап кшпелі мемлекет — Жоар хандыын ран. Бір мы алты жз отыз тртінші жылы бл хандыты онтайшысы боп Хара-Хла батырды баласы Батур сайланан. Бл онтайшыны маына енді Енисей, Ертіс зендеріні жаасын жайлаан монолды баса да са рулары жинала бастады. стіп Жоар хандыы лкен кшке айналан. Ол зіні ордасын Зайсан кліні жаасына кшірген. Дл асында пайда бола алан кшпелі жауынгер мемлекетке ытай саясатшылары енді обалжи арады…
Батур онтайшы зі лгенше орыс патшаларымен тату бола отырып, Жоар хандыын кшейтуді арман етті. Батур негізгі саясатын ытай бодыхандарыны аылымен Отстік Сібір мен аза жерін алуа рды. Алдымен ол Туекел ханмен, соынан Есім ханмен сан айасты, біра дегеніне жете алмады.
Батур лгеннен кейін оны орнын лкен лы Сэнгэ, содан кейін кіші баласы алден басты. алден ытай императорыны жарлыы бойынша осы кезде бас ктеріп ереуілге шыан, здерімен андас Шыыс Монолияны орта шары руларын аямай ырды. Бл ара енді лазыан у далаа айналды. Сйтсе де, жоарды арарым боп сіп келе жатан мал басына жайылым таы таршылы етті. Сонда барып алден Бошты Жоар хандыын ала ірін осып алып, кеейтпек болды. Осы саясатпен ол онтайшы ордасын Іле зеніні жаасына Тувадаы Хемчик зеніні бойына, соынан обда зеніні тменгі саасына кшірді. Бл кезде Жоар хандыына Тибет, Енисей зеніні іріндегі ырыз рулары мен бкіл Алтай тауыны аймаы кірді. Осыншама жерге ожа болан Жоар онтайшысы енді аланы да осып аламын деп жорыа аттанды. Біра ытайды Манчжур (Цин) хандыынан жеіліп ап, аланы ытай алды. Осы жорытан трмастай болып кйреген алден зін-зі бауыздап лтірді. алден зіні стемдігін жргізіп тран кезінде, ба кндесім болмасын деп аайын-туыстарын да аяан жо. Бас ктергенін ртып жіберіп отырды. Осындай ртам деген жаыныны бірі, немересі Сыбан Раптан Турфана ашты. алден аланы осып аламын деп жорыа аттананда, Сыбан Раптан з еліне айтып келіп, Буратал зеніні бойын жайлады. Бірте-бірте ол бкіл Жоар елін зіне баындырды. алден зін-зі лтіргеннен кейін, бір мы алты жз тосан жетінші жылы бкіл Жоар онтайшысы осы Сыбан Раптан болды. Сыбан Раптан ытай еліне кесіні інісі алденнен кем жау болан жо, ытай императорымен сырт байланысы тзу саналанмен, кршілес алаларына шабуылын тотатпады. Ал Сыбан Раптан, баласы алден Церенмен осылып, Халш дуанын тонаудан бастап ытайа арсы соыс ашанда, Джунгоны жаа Цин династиясыны императоры Канси сол жылы Жоар жерін бтіндей брыны здеріні князьдарына айтарып, Сыбан Раптана Ертіс бойынан ана шаын жайылым алсын деп «Фимен» (жарлы) берді. Бл жарлы бойынша Сыбан Раптан ытай бодыханы кілін атыстырып, Жоар еліні рылтайын шаыруа міндетті еді. рылтайдан кейін ытай еліне шабуыл жасай берген Жоар хандыы енді аза жеріне беттеуге тиісті. Сйтіп ытай бодыханы зімен итжыыс тсіп жрген аза халын да матпа болды. Бны істемесе, ытайды алы скерін Сыбан Раптана арсы аттандырып, Жоар ордасын біржолата кл-талан етеміз деп орытты. ытай мен Жоар хандыыны арасында жойын соыс басталатыны ммкін боп аландай еді, біра ытай шекарасындаы Жоар рулары Кансиді аарынан ыып, енді Ілені лдилай тмен кшіп, кбі Алтынемел тсына келіп орналасан. онтайшы Сыбан Раптан Іле зеніні кнгейі, Сарын шаарыны кншыыс тсына зіні ордасын тікті.
Біра, сонау ытай шекарасынан кшіп келген алы Жоар елі бір Ілені бойына сияр ма, рине, сыймайды. алайда оныс кеіту керек… Осы кезде Канси аза тапты. Біра Канси лгенмен, оны алы скері алды. Жоарды ытайа кш-уаты жетпейді, жармасары баяы йреніскен жауы, аза елі. Оларды жз мы атты скеріне азір азаты ттеп берер жайы жо. рине, бл кездегі Жоар скері алден кезіндегі шопар, сойыл стаан жабайы, таы скер емес. скер сапын Европа тртібімен ран, соыс тсілін европаша жргізе алар зебірегі, білте мылтыы бар. Оан Жоар жауын- герлеріні асырлар бойы рыс-соыс тжірибесін, тзімділігін, жанкештілігін оссаыз андай кшке айналады.