Отчаяние (на каз.яз.)

Есенберлин Ильяс

Дл осы кні тнде Тркістанда таы бір ошау оиа болды. Хорезм, Хиуа елдерін Сайбанны баласы Темір слтаннан тараан Ждігер, Хаджім, Аатай атты хандар билеген — 1696–1697 жылдары Хиуа таына осы хандарды соы рпатарыны бірі Ули отыран. Біра зіні тентек, есерсо жне сл есуастау мінезімен жртты басара алмай, аза жеріне уылып келген. Осы кездегі Орта жзді ханы Туке оны Яссыа даруа еткен. Ули Тркістан мірі болысыменен ш айдан кейін дние салан. Туке мегершілік салтыменен оны жесірі Нрбикені зі алан. Жеті айдан кейін ханым Абылай атты л тапан… Бл бала, емшектен шыпай жатып, шешесімен бірге наашы жрты Алтын хан еліне кеткен. Тркіндеп баран Нрбике кенет ойламаан кеселге душар болып, сол Алтын хан жерінде аза болан. Жалыз ызынан айрылан айын атасы Туке хана: «Жалызымыздан

айрылды — аан блаымыз суалды, жанан шыраымыз снді. зі кетсе де кзіндей кріп бауырымыза салып сірейік, бдан да зге балалары бар ой, Абылайжанды ат жалын тартып мінгенше бізге исын. Есін білген со елін зі де табар» деп елші салан. Туке жастары келіп алан айын ата, айын енесіні кілдерін алдырмаан, екі жасар Абылай соларды олында ала берген. Сол Абылай он жетіге шыанда Туке хан леріні алдында сонау Алтын хан лкесінен елін іздеп, зі келген. Туке лан асыр той жасап, «он бесінде отау иесі» деген дстрмен, сол жылы Абылайды зіні зегілес серігі, ырыз еліні шо манабыны бірі Тиесті кіші ызы — он трт жасар Зеренге йлендірген. Алдына ыруар мал салып, а отауын тігіп, оаша ауыл еткен. Жыл ткеннен кейін Зерен арудан егіз л туан. Біріні атын Ули, екіншісіні атын Балы ойан. Туке хан екі елді ыз-бозбаласын, батыр-балуанын, игі жасыларын шаырып, таы лан-асыр той жасаан, егіз немерелері боланына жас баладай уанып, шаттыа бір кенелген.

Біра Туке Абылайды алашы крген кні-а та алды. ара ср, ат жаты, лкен ср кзді. Тсі орасан суы. Адамны бетіне араанда, екі кзі тасырайып, е болмаса кірпіктеріні шы да имылдамай, менінен тіп кете жаздайды… Оны стіне, Клмес хан трізді, езу тартып клімсіреуді білмейді. Тукені зіне де, атасы Есім хана да самаан. лде ары бабам Шаай хана тартты ма екен, — деп ойлайтын кейде Туке, — со кісіні тсі осындай суы болан деуші еді ариялар. Кп кешікпей, Туке Абылайды таы бір жан шошырлы мінезін аарды. Ол зге балаларындай емес, мал бауыздауа мар боп шыты. Бны Туке Шыыс тымына тартан аттылыы шыар деп ойлады алашы кезде, біра бертін келе бны анмарлыы млде шектен асып кетті. Жас жігітті анды крсе, жаны жай табатыны байалды. Жрт оан сырттай «анішер» деген ат таты.

Туке енді Абылайдан зі шошына бастады. «Бл алай? — деді ішінен, — лде Алтын хан елі мені лымны орнына бтен біреуді анмар баласын жіберді ме? лде мені кейбіреуге істеген иянатым шін дай маан жаза ретінде осындай баланы бергені ме? — Туке а-та. Тек Туке бір-а адамды мытан: Бл анды кз Ули слтанны баласы еді.

Туке енді Абылайды крген сайын, з балаларыны басына бір ажал ылышы тнгелі трандай, мазасыздана берді. Кенет ханны есіне ккек балапаныны ылыы тсті. Дниеде ккек сты жз жиырма алты трі бар. Соларды сексен екісі жмыртасын баса старды ясына тастап кетеді. Ол сты адып трып, жем іздеп кеткен кезінде, ясына шып келіп, басып отыран бір жмыртасын алып кетеді де, орнына з жмыртасын тастайды. айта шып келген с ккек жмыртасын зінікінен айыра алмайды, балапан боп, аузын ашанда да жем береді. Бл сты жейтін жемі де зіні анасыны жемімен бірдей боландытан, ккек балапаны да се береді. Ал осы жмыртасын бас- а сты ясына салатын ккектерді балапаны да тасбауыр келеді. Ол жем- ор, ашара боп жаратылады. ауызын жарып шыысымен-а жмыртадаы зге «бауырларынан» тез тылуа тырысады. Мндай ккек балапаны зге балапандардан ауызын брын жарады жне ауызынан шыысымен-а ядаы зге жмырталарды біртіндеп яны шетіне апарып, жерге латады. Сйтіп жемге орта болатын зге балапандардан жмырта кнінде-а тылады.

Туке Абылайды ле-лгенше, ккекті балапанындай жат санап кетті. Біра кені бір зата кзі жетпеді. анішер Абылайды баласы Улиден білманср деген л туып, ол он сегіз жасында «Абылайлап!» жауа шауып, анішер атасыны атын лемге жаятынын білмеді. азаты «Абылай» атаан йгілі ханы осы білманср еді. Оан йгілі Абылай аталуа лі кп уаыт бар. Ал зірге атасы «анішер» Абылай анмарлы лыменен Тркістан маын шошытумен болды.

Туке лгеннен кейін Абылайды ызарынан ыан іні-ааларыны бірі Сайрама, екіншісі Ташкентке ашты. Тек Тркістанда, кп нкеріні оршауында ала хакімі дайберді баадЇр алды. Абылай нкерлерін ертіп тн жамылып дайберді сарайына келді, біра жанашыр адамдары хабар бергендіктен ол Сайрама ашып тылды.

дайберді баадЇрді аша алмай алан емшектегі жас баласы мен зайыбы Айымбикені з місетіне тиген лес санап, араы лабаза апарып тыты да, тірі жана лм-мим деп тіл атпай, та летінде тсегіне кеп жатты.

Таерте шайын ішіп боланнан кейін, кешегі нкерлерімен дайберді баадЇрді сарайына кеп орналасты. Хакімні блмесіндегі ырмызы ызыл кілемні стіне кеп малдасын рып отырды да:

— Бгіннен бастап, Тркістана мен ожамын! — деді тнжырап. Есікке таяу жатаы серіктері шуылдап оя берді:

— И, тасыр, енді сіз ожасыз, — деді.

— Сендер енді мені нкерлерімсідер, — деді жаа хакім.

— И, тасыр, біз сізді нкерлеріізбіз.

— Мен тр десем — трасыдар, л десем — лесідер.

— Тр десеіз — трамыз, л десеіз — леміз!

Бл содыр, сотар бзытарды здерінше берген анты еді. Абылай:

— райсыа олжа таайындадым. Оны кеш летінде естисідер. Ал бгін мені Тркістана ие болан рметіме лкен той жасалсын! — деді.

— п, тасыр, той жасалсын!

— Той дайберді баадЇрді олдайтын адамдарды бауыздаудан басталсын!

Біра бл ан сасыан той басталмай алды. Кенет она йді есігі тарс ашылды да, олына найзасы бар, сауыт киген алып денелі жас жігіт кіріп келді. Бл Найман батыры аракерей абанбай еді.

— Жау келе жатыр, Абылай слтан!

— айдаы жау? анша?

— Жоар онтайшысы Сыбан Раптан! Жетпіс бес мы скері бар!

Абылайды беті блк еткен жо.

— Тым кп екен! — Ол есігіні алдында отыран нкеріне арады. — Ал мені бар жауынгерім жетпіс бес-а ылыш!

— згелері айда? Хан ордасы кшкенмен, ел бар ой! Мнда брын е аз дегенде он мы скер тратын.

— Брын он мы болса, азір он жауынгері алан жо. Брі ашып кеткен…

Кенет абанбай олындаы найзасымен оны отыран жерінде жайратып тас- таысы келіп кетті. Біра, ел басына кн туалы жатанда тре тымын лтіріп, таы у-шу шыару… Ол тамаына тыылан ашуын зер басып:

— Барлы скеріізден айрылып алан болсаыз, аланы енді алай орамасыз? — деді.

— аланы орайды деп саан кім айтты? Жетпіс бес адаммен жетпіс бес мы скерге алай арсы трмапын?

— Сонда не істемексіз?

анды шелек адам орау асыр трізді з басына шындап ауіп тнсе, су жрек келеді. ара ср бетіні уарып кеткеніне арап, бны орып отыр- анын абанбай енді білді… «Ел билеген трелерді брі осындай болса, жетіскен екенбіз! Жо, трелерге сенуге болмайды. Жауа арсы халыты ктеріп, азір дабыл ау керек. Болат, білайыр, Смеке арамаындаы рулара тезірек ат шаптырып хабар берейін», — деді ішінен абанбай. Сйткенше болан жо, Абылай орнынан тра берді.

— алаызды кімге алдырасыз?

— Улиге! Сосын… здеріе!

Абылай шыып кетті. Нкері соынан тра жнелді.

абанбай атына мініп, ала халы жиналатын, кісі асатын дарасы мен жрта хабар жаятын жаршысы бар, ожа Ахмет Яссауи мешітіні алдындаы алаа арай шапты.

Халы суы хабарды бнсыз да естіген екен, ала іші ыы-жыы жрт. Кемпір-шал, атын-алаш, бала-шаа — брі де жетіпті. Сойыл стауа жарайтын еркек кіндік тгел аттарына мінген: олдарында кптен бері санды тбінде жатан ылыштары, екі жзді айбалталары. Кейбіреулері жаяу. Бл жиналан еркектер жауа шауып жрген жауынгерлер емес, аланы трын халы, кптен бері ару стауды мытып кеткен ста, диан, шкірт, мрит, ожа, молдалар. алаа жау келе жатыр дегенді естіп, асырлар бойы бойларына сіген деттеріне басып, брі олдарына ару стап, алаларын орама ниетпен алаа жиналан. рине іштерінде алтырай орыандары да бар. Мешіт маы ы-жы, даурыа шыан дауыстар.

— ала міршісі дайберді баадЇр айда?

— Тнде ашып кеткен!

— Жаудан орып па?

— Жо, інісі Абылайдан орып.

— Ол інісі айда?

— Жаа й-ішімен ата оналы жатан.

— Сонда бізді кім басарады?!

— Тресіз олыа найза стай алмайсы ба? зімізді зіміз басарамыз!

— Жо, лкен баласы Улиді алдырып кетеді деген!

— Онысы бір бозкпе дейді ой!

— Несіне бігерленесідер? Келе жатан шршіт крінеді ой. йреніскен жау алысуа жасы, содан орамыз ба, сыбаасын берерміз!