Отчаяние (на каз.яз.)
Шрифт:
деп, аламана ол алдынан атпен шауып туге билік еткен нет Бабаны таныстыра келіп, оианы аяын аын былай бітірген:
«Мы жеті жз жиырма шінші жыл, Соысан аза, алма — мны да біл,
алматы бастаушысы Сыбан Раптан.
зі батыр, соыса тым айлашыл…
Шеп рып рысыпты аза, алма,
ораа оай емес шепке барма,
Бабаны бес баласы садаа шып, Бл соыста азаа тсті салма.
азаты бл соыста алма алды.
Бес шыны бір шеуін ырып салды.
Жеілген со тра алмай Сыр бойына, Араа аза ауып кетіп алды.
аламан сол аланнан алды ізделмей,
Іздемейін деген жо, шама келмей.
Ол тгіл, нет Баба кшке ере алмай,
деп ата жолын бзан аламан — Мамыра кім айтан Арынны биі нет Бабаны осы ырында тірідей д басында кшке ере алмай аланын жыр етеді. «аламан — Мамырда» айтыландай аза еліні бестен ш блігі ырылды. Сырты жауынан аза елі брынды-соды мндай апата рынан емес. Ататы Жошы ханны Араны, Сыр бойын алатын рыстарыны зінде де аза даласында ырылан ел штен бір блегінен аспаан. Жошыа аза жерінде хан болу шін ел керек болса, Сыбан Раптана аза халыны жері мен малы керек еді.
Кейбір тарихшыларыны есебі бойынша, Жоар скері атыны тяы жеткен жеріне дейін, сол кезде екі миллиондай аза халы тран екен. Жоар шапыншылары соны бестен шін лтірген, яни екі миллион адамны бір миллион екі жз мыдайын жо еткен. Жан тршігерлік апат!
Ел онысынан, мал-млкінен айрылды. Ата-ана л-ызынан айрылды. Алып аза жеріні сонау кншыысы мен отстігінен Сыр бойына арай жаяу шбыран жрт жоарды ойып, ит пен са жем болды. Жалыз нет Баба емес, азаты талай аяулы кемпір-шалы кшке ере алмай, тбе-тбені басында алды. Нелер ибратты йелдер, жас келіншектер нрестесіне емшектен берер сті болмай, жау олына здері барып тсті. Кешегі а майды аяымен тепкен ел енді лазыан у даладан, жаужмыр, алыр, озы-йры секілді нрі бар шптермен оректенді. айы аашты абыын сыдырып, бетіндегі желімін жеп, «айы сауан» деген ата ие болды. Осылай аза тарихында «Атабан шбырынды, ала кл слама» деп аталан халыты лы апаты басталды.
Сонда барып шбыран елді анды жасынан туан, айысына жер жзіндегі бірде-бір уен пар келмес ататы «Елім-ай» ні дниеге келді.
«ара тауды басынан кш келеді,
Кшкен сайын бір тайла бос келеді,
Ел-жртынан айрылан жаман екен, Екі кзден млтілдеп жас келеді.
Мынау заман ай заман — ысан заман, Басымыздан ба сы шан заман.
Шбыранда ізінен ар борайды,
атардаы ар жауан ыстан жаман.
Мынау заман ай заман — баы заман.
Баяыдай болар ма таы заман!
арындас пен ара орман аланнан со,
Кзді жасын кл етіп аызамын.
абырама ара жер батты, дай,
Мнша ысым ылды ой, атты дай!
Жаяу жрсем — табаным ауырады,
Тым болмаса бермеді атты, дай!
Мына заман ай заман — ай-ай заман?
л айрылан атадан — дай-дай заман.
Бауырынан айрылан жаман екен,
Кн бар ма екен крісер, есен-аман?»
Тя серпіп арсылы етуге шамасы келмей алан аза елі, жоар лдыында алудан аырып луді арты кріп, шбыра берді. Кіші жзді кп елі Сауран шаарын айнала ашып, Хиуа, ргенішке, Бхараа арай жосыды. Самарант пен Ходжентке арай шбыран лы жз бен Орта жзді кей рулары Сырдария жаасынан алты шаырым жердегі Бетпадалаа арай кеткен лкен арыты екі айырылан тсындаы Алаклге келіп лады. Енді «Атабан шбырындыа» «Ала кл слама» деген анатты сз осылды. Тек Ар- адаы Арын руыны дені з жерінен озалмады; бл румен іргелес отыран ыпша, Найман, Керейлерді біраз елі солтстікке арай ыысты. Жетісуда аза ауылдары шамалы алды. Жоар ханы азаа еткен ауыртпалыын ырыза да крсетті. Біра Кнгей Алатауды жайлаан ырызды кей манаптары Сыбан Раптанмен тіл табуа тырысты. Сыбан Раптан мндайларды аза еліне арсы ойып та крді. Біра кптен бері аны мен жаны бір болып алан екі елді арасынан шо тастап жнді рт шыара алмады.
Сыр бойыны ызарлы ара суыы басталмас брын, Жоар шапыншылары Тркістан шаарын оршады, Елшібек басаран ала халы нартуекелге бел буып аланы орап баты.
… Сыбан Раптанны айбынды атты скері ала апасына лапылдап келіп, ардай жауан сада оынан сан рет кейін айтты. Кн ара бие сауымындай ана мезгіл кзіні шырымын алуа мршасы жеткен Елшібек, ат стінен тсуге де уаыты болан жо. Егер халы оа кеудесін арсы тосса, оны ешашан ала алмайтынын Жоар скері енді білді. Сйтсе де долы Шна Дабо жаса стіне жасаын ткті. ала амалыны асында тау-тау ліктерін алдырып, олар таы да кейін шегінді.
рыс осылай ызып жатан кезде, кенет мды боран басталды. Ысыра соан желмен бірге ала стіне ара тнек м тнді. Бл дауыл жеті кн борады. Бкіл ды біткенні брін м басты. Енді трын жрт пен скер шлден ырылуа айналды. Сонда ана барып Елшібек батыр аланы беруге мжбр болды.
ІІ
«аза халы мндай кйге алай жетті? Осыдан екі асыр брыны айбары айда?» — Бл сра осынау срапылда лкен-кішіні ккірегіне йелеген запыраннан кем болан жо. Кім бан жауап берер?
Міне, бкіл аза даласына йгілі, бл кнде жасы ырытара келіп алан шоша саалды, ке мадайлы Бар жырау да осындай толаныс стінде еді. Ол есікке таяу отыран бала жігітке сезіктене кз тастады. Адама тесіле арайтын лкен срылт кзді, ат жаты, аср жігітті топ жылыны ішіндегі аалтеке, арымаындай, бойша келген дене бітіміне араанда, оны он трт — он бес жастарда деу иын еді. Тек осы шамада екенін стараны жзі тимеген бет лпеті ана аартады. Отыран отырысында, озалыс-имылында бір пады, ткаппарлы байалады. Аынны ыраы кзі алдамаса керек-ті. Бала жігітті дл азіргі здері отыран араша йде — кедей шаруаны йінде тумааны аны…
йде блардан баса таы екі кісі бар. Бірі трде отыран ара ср жзді, ия мртты, жасы отыздара жаа жеткен Кіші жзді ханы білайыр. Екіншісі — босаада тері тула стіндегі алпамсадай аба саалды, оыр беті кн мен желге кйіп бден тотыып кеткен мосал кісі. Бл — Ораз атты л.
Тркістан аласын орау кезінде слтан Улиді он ш жасар баласы білманср жау олына тскен-ді. Оны шынжырлап Хиуа базарына лдыа сатуа апаран жерінен бері арай осы Ораз л алып ашып, тарып еді. азір білманср мен Ораз лды лы жз Тле биді тйесін баып жрген шатары. Екеуіні де аты-жнін ешкімге ашпай, пия стаан жайлары бар. білманср зіні азіргі жадайына намыстанып, слтан тымынан екенін жасырса, л ожасыны дегенінен аса алмаан.
Барлауа шыан білайыр мен Бар жырау бгін серіктерінен кз жазып алып, бір сайда жеке отыран осы тйешілерді лашыына кеп аялдап еді.
Бар жырау Ораз лмен бірге далаа шыып, азана ас салысып кірді. азір шбат ішіп, гіме-дкен рып, шйіркелесіп отыран кездері. білманср Тле биді тйешісі екенінен бтен тіс жарып сыр ашпады. Біра ыраы жырау туысы блек бл бала жігітті тіпті де арапайым тйеші емес екенін іштей сезіп отыр. Ал бала жігітті беті блк етпейді, пия сырын млдем тере тыып тастаандай. Кенет ол жырау ойын оып ойандай, есік алдында отыран Ораз лды иегімен нсап:
— Бл кісі маан ке орнына ке, шеше орнына шеше болан адам — деді. — Сан ажалдан аып келген періштем, Жбірейілім…
Бар аат сзді аузынан алай шыып кеткенін білмей алды.
— Ол аморлы асиеті маан аян…
— алайша?!
білмансрды ткір срылт кздері, самай тамыра адалан алмас андауырды шындай, Бар жырауды бетіне адала алды.
Бар жырауды бойы шымырлап кетті.
«Бтшаарды кзі андай ткір еді… Шаатын жыланны кзіндей селт етер емес ой…»
Ораз ас амдасып жрген адамы даы аза ауымына аян Бар жырау екенін білген со білмансрды ата-тегін толы ашпаанмен, здеріні Хиуадан алай ашып шыандарын айтан-ды. Жырауды «Ораз лды аморлы асиеті маан аян» деуі осыдан еді.