Отчаяние (на каз.яз.)
Шрифт:
— дайдан жалыз ана тілегім бар еді, Бар аа, алар болса ан майданда жргенімде ал деуші едім, — деді ол аырын кзін ашып. — Крді бе, міне, елу жыл о дарымай келіп, аыры бір шаншудан ажал таппапын. мірде бар тілегімді бергенде, дай бл тілегімді неге бермеді екен.
Бар жырау «лмейсі» деп оны кілін жбатан жо. Адамны менінен тетін лкен ткір кздеріндегі нрды сніп бара жатанын крді де е болмаса сйлесіп алайын дегендей, Абылайды тсегіне жаындау отырды.
— И, Абылай, — деді сзді ріден толап, — елу жылдан астам ат стінде болды. Батыр да атанды, аыры хан таына да отырды. Біра соны брінен не алды?
— Сені осылай дейтініді сезетін едім, — Абылай езу тартандай болды, — рас, хан таына жету шін мен за м брала
— Біра сені олынан ондай хан болу келмеді ой.
— Хан бар жерде иянат болмауы ммкін емес екен. Біра мен сол иянатымды да, озбырлыымды да, халымды уысымда стау шін жмсадым, ел бірлігін кшпен сатама болдым.
Бар ндемей отырып алды. Бір кезде барып:
— И, Абылай, сен анды кз ара бркіт еді!
Саан еліді ау стай демі німен басармады деу кн болар… Олай басаруды мына замана ктермес те еді, — деп Абылайды зын, ары саусатарын сипады. — Ал енді бл жаланнан тіп барасы, артыдаы л-ызыа айтар андай кеесі бар?
Абылай бл сраты кткен секілді. Сл ойланып жатты да, Бара кзіні иыын аударды.
— л-ыз дейсі бе?.. Мені кеесіммен жрер л-ыз болар ма екен? Сйтсе де екі айтарым бар. Бірі — аза аз ел ой, азып-тозып кетпес шін, олдарынан келсе соларды бірлігін сатасын. Бірлігі бар елді басару жеіл. Екінші айтарым — мен елу жылдан астам соыс жргіздім. Жетпіске келген жасымда, мейлі айла райын, олыма найза стап майдана шыайын, йтеуір шыыс жаымнан келген жауа, сіресе, ытайа азаты бір ттам жерін бергем жо. Ал батыстан келе жатан орыс еліне, оны бекініс, ала салуына арсы шыпадым. Тіпті ара шекпендеріне егін-жай да бердім. Осыны неге істедім? А патшамен тіл тапым келді. Рас, кейде оны иянаты да аз болан жо. — Абылай зін Їш жзді ханы етпеген кпесін айтысы келді де кенет оя ойды. — Біра «битке кпелеп тоныды ота салма» деген, сол а патшамен найза арылы емес, сз арылы тіл табуа тырыссын. Блай ету здеріне сйеніш болады. А патша тірі трса, Абылай рпаынан ел билеу стемдігі кетпейді…
— Абылай, — деді Бар жырау, — мірде иындыты да, ызыты да кп крді, ал сонда андай кініші бар?
— кінішім, — деді Абылай крсініп. — з басымны кініші… ш жзді басын оса алмадым; аз елге хан болдым. азаа мал емшегін емізгенмен, жер емшегін емізе алмадым. Орда Ккшетауда транда аылшым болан Тимофей Егорлыны кеесімен Зеренді, Шортандыны жайлаан тлегіттеріме егін егуді йретсін деп орыс мжытарын да келдім. Біра мал баан, найза стаан сорлы аза, тез кндіге оймады. Жер деген алтын азына ой. Екі тепе сулы жері бар збек, екі йір жылысы бар азатан бай трады. Жне жттан да уашылытан да орыпайды. Ал мен жаудан азаты жері біткенін ораймын деп жргенімде дние рыр тіп кетіпті ой, білмей алдым…
Абылай ндемей сл жатты да, жмылып кеткен кзін айтадан ашты, дние шіркінді имаандай салтанатты хан сарайына стана бір арады.
— Жырау, егер айтары бітсе, мені де сенен срарым бар, соан жауап берші.
— Айтыыз, хан ием.
— Адамзата рашанда уат беретін міт деген лы кш бар. Ол аылыды анааттандырып ияа саматады. Жігеріді амсыз айрай кк темірге салдыртады. Мен де бл дниеден кп нрседен міттенген едім, жеткен жерім осы болды. — Абылай ауыр крсінді де таы ндемей алды. Аздан кейін айта сйлеп кетті. — мітсіз тек шайтан дейді аза. Жо, ол бекер екен. Е мітсіз — кктемі мен жазы ткен, тере тамырлары айта жасармастай боп семген крілік екен. — Ол таы инала крсінді, — рине, жетпіс екі жас крілік пе? Біра басымнан ткен илы-илы кезедерге кз жіберсем, мы жыл жасаандаймын. Жо, мазасыз ой, бітпес тартыстан, тнім емес, жаным артайыпты. Ал жаныны артайаны — шын крілікті келгені, алдаы мітіні тегіс снгені… мітіні снгені — ол сені лгені! Бл аурудан жазылсам да, жаным шаршаан кріліктен жазыла алмайтыным кміл. Жазылуды да керегі жо секілді, біра сйтсе де лгі келмейді екен, лі де жер басып, кн сйіп жре трсам дейсі…
— И, хан Абылай, мы жасаса да лім рашанда ерте.
— Солай екен! — Абылай ауыр крсінді. Сосын зін зі кекеткендей езу тартты. — лгелі жатып, лім уестей, неге осыншама асап кеттім. Мені айтайын дегенім баса еді. — Ол енді сл шира сйлей бастады, — Хиуа ттынынан зімді алып шыан Ораз лдан бастап мен дниеде аз адамны анын тккен жопын. Майданда да з олыммен сан ер жрек, албырт жасты ат жалын штырдым… Жазыы бар, жазыы жо, талай адамны аны мойнымда… мір бойы, аза трізді азантай ел асыр тектес келсе, сол жн деп ойладым. йткені ол з тіршілігі шін алыса да, жлыса да біледі. аза елі де сол асыр трізді з тадыры шін кресе алса ана, тірі алады деп ам… Заман тек зін де, басаны да аяуды білмейтін кштіні заманы… Мен елімді соан баулыдым. зімдей болуын ккседім. Біра мным, міне, лер алдында ана тсіндім, дрыс емес екен… Ел болып жер бетінде алуды баса да жолы бар сияты… — Ол таы шаршай сйледі. Кенет таы басын сл ктерді, — зі кріп отырсы, маан енді бны бріні атысы жо… Тек енді сен маан мынаны айтшы, осы мені дай алдында кнм кп пе? О дниеге баранда мкір-нкір «сен кнкарсы» деп грзісімен рып жрмей ме, осы сраыма жауап берші, жаным тынышталсын.
Елу жылдан астам майдандас болып жріп, бір рет те Абылайды ажалдан аймыанын крмеген Бар жырау, оны о дниеге баранда мкір-нкір грзісінен орыанына та алды. йтсе де ол Абылайды лер алдында сонау зі тккен кп аннан шошып жатанын ты… Бар жырау жауап беріп лгірген жо. Абылай аыры рет ышынып демін алды да, кзін мгі жмды.
Бар жырау за уаыт лпытастай шошиып отырып алды. Бір мезетте йыдан оянандай, алдында жатан Абылайды ан-слсіз ссты бетіне а- рады.
Ол енді аырын кбірлеп сйлеп кетті.
Аза кнде ан жылап
айыдан ара блт трар.
урай кенет жас ра
А айы стте морт сынар.
Ажал, сенде жан болса
Тілімді удай салар ем,
Бетіді етіп ан-жоса.
Тотатар сз табар ем!
Жеілді Бар сз таппай,
м бітеді кмейін.
Кешір, ханым Абылай,
ара таса не дейін?
Білсе де стіп терін,
Дние саан болды тар.
Жалыз тубе етерім:
Артыда алан аты бар.
Бар созыла тра келіп Абылайды бетін жапты. Сосын аяын ілбіп басып сырта шыты.
— Уа, халайы, — деді дауыстап. — Шаыраы лап жерге тсті, хан Абылай дние салды!
ш жз аза ттып Абылайды ожа Ахмет Яссауиді мешітіне жерлегеннен кейін, Бар жырау Сарыараа айтты. Халымен тадыры бір арт аын артына брылып арай-арай, терістікке зай берді…
* * *
И, аза даласына Россияны келуі, айта оралмас тарихты ктемді желісін жылдамдата тсті. Бл кезде хан, слтандарды, ру басы батыр, билерді кешегі олындаы алмас ылышы, басыбайлы лы — «импрам» — ара бара, енді зіні кшін аны сезініп, аза деген айбарлы жрта айналан. лы орыс халымен бірігіп, бл жрт зін анаушы тапа, феодалды оамыны стемдігін жргізетін укілдері хан, слтан, бай-манаптара, оларды ораны Россия патшаларыны отаршылы саясатына арсы крес жолына шыа бастаан. Сана-сезімі ояна тскен, кешегі кшпелі ел, здерін таы да алмас ылыш етіп олдарына стап, тіп кеткен хандар заманын айта орнатпа болан Абылай рпатарыны жанталастарын да, анды рекеттерін де а тскен. Мраттарына жету шін енді олар бл жолдан баса, жаа жол іздеуге кіріскен.