Отчаяние (на каз.яз.)
Шрифт:
Сол ер-азамат, тар жол, тайа кешуде жртын аман алып шыатын ер сен ана боп крінді ол кндерде.
— Ал содан кейін не болды?..
— Содан кейін… Батыр Баян аза тапты.
— И, айта бер… не демексі, жырау?
— Туан інісі Ноянды лтіргені шін, бл жаланнан кеткісі келген жо. — Бар жырау алыстаы ккжиекке арай сйледі. — Батыр Баян саан атты сенген-ді. Ал сен болса ашар мен лжадаы аза, йырды ереуіліне кіл блмей, Алтынемелді тастап, кейін шегінді. Батыр Баян бны опасызды деп санады. мір сруді оан енді еш маызы жотай крінді. Крер кзге лім іздей бастады. Бндай жадайда ешкім еш нрсені білмейді
— ытайа арсы соысар бізде кш болмаанын білмейтін бе еді, жырау?
— йткенмен, ереуілге шыан елді біразын сатап алатын едік. Бізден ауіп ойламаан Чжао Хой мен Фу Де бкіл шыыс Тркістанды ан-жоса етті…
Абылай мысылдай езу тартты.
— Мені шегінгенімді жрта зі дріптеп еді ой!
— Бл у заманда мені еріксіз дріптегендерім аз дейсі бе…
— Таы не бар, айтып ал, жырау?
— Ал сен Алтынемелден тек хан болу шін шегінді. Содан кейін-а жолы, соынан ерген елді болашаынан екі айрылды, ханым!
— «Болаша?» — Абылай басын шайады. — «Болаша» деген не?.. «Ел» деген не? Мндай сзді мені ары бабам, жер шарыны те жартысын жаулап алан лы Шыысхан білген емес.
— Ал зі ше?
— Білмесем… Арманым мен ксігі мол елу жылымды ат стінде ткіз- бес ем.
— Шыысхан да бар мірін жорыта ткізген. Біра ол бабаны жаулап алан жарты лемі айда, Абылай? Бізге алдыран мрасы — тек жанталаса алысу ана емеc пе… «Болаша» дегенні не екеніне енді тсінді бе? Ал ел ше?… «Ел» деген ешуаытта да еш нрсені мытпайды. Оны «алдадым» деп тек хандар ана ойлайды, Абылай…
— Мен еш уаытта халыты алдаан емеспін.
— Соы жылдары сен халыты жиі алдай бастады, Абылай. Сені жасаы брыныдай з жерін ана арап отыран жо, бтен елдерді жерін тартып алу рекетіне де кірісіп жр. Біресе араалпаа, біресе ырыза, збек алаларына жорыа шыасы. Дегеніе кнгісі келмеген аза руларын да шабасы…
— Осыны брін сол аза елі шін істеп жрген жопын ба?
— Жо, халыа одан келер пайда шамалы. Басаны ойып, Жайы ырынын ана есіе салшы…
Сол ырында ырылан ырыз жігіттері кз алдарына елестеп, екеуі де бір мезет ндей алмай алды. ырыз манаптарыны аза ауылдарын отын-отын шауып, малын барымталап маза бермегенін сылтау етіп, Абылай алы олмен кеп, Туро зеніні бойын жайлаан ырызды Солты руыны кп аулын шапан. Ктпеген жерден жауа ттеп бере алмай ырыз ауылдары Шу бойы- на арай босан. Шу ойнауындаы ызылсу мен Шамси зендеріні тйіскен саасында лкен рыс болан. Осы ан тгісте ола тскен ырыз ауылдарын Абылай Сарыараа айдап кеп, Есіл мен Нра бойына орналастыран. Осы кнгі аза жеріндегі «Бай ырыз» бен «Жаа ырыз» рулары солардан алан-ды.
— Содан кейін ырыз барымташылары аза ауылдарына беттеуді ой- ды ой, — деді Абылай, — сол жолы Шату асуынан тіп, ырыз ауылдарын шапсам, оным — ырызбен кршілес аза еліні тыныштыын ойлааным емес пе?
— арыс атсын ол кнді! — деді Бар жырау екі олын жоары ктеріп. — айта оралмасын, шсін арасы сол алпымен!
— Неге?
— Жайыл ойпатында досты емес, асты туды!
— Біз біресе жоарлармен, біресе шршіттермен ырылысып жатанда, аза ауылдарын лсін-лсін шауып маза бермеген сол манаптар емес пе еді?
— И, ырызды манабы мен азаты ханына ата, мал-млік, тлегіт, л керек болды. Біра одан кім зиян крді? ылшылдаан алдаспан жазыы жо ара бараны басын ара жерге домалатты. Бны да сендер сол жазыы жо жігіттерді олымен істедідер! Сол себептен де бауырлас екі елді арасына астыты уын андарына сііруге тырыстыдар. дай бндай ырынды зге халытарды басына бере крмесін! шпенділік уы енді рпатан рпаа кетсін дедідер, кштілер. Сйтіп асты рши беруін тілейсідер. Бізге е жаын ырыз халы еді. Сол халыа неге болар артыа не алдырып барасы? алдыраны — Жайыл ырыны ма?
— Ол ырын да мытылмас дейсі бе, жырау?
— мытылады, неге мытылмасын, ол шін…
— Сйле жырау!
— Ол шін жер бетінде хандар мен манаптар болмауы керек.
Абылай езу тартты.
— Ел еркесі жырауларды тек боланды ана емес, болмайтын жайды да айтуа аысы бар. Сйле! Маан таы андай айып таасы!
— Бес батырын ат йрыына байлап лтіргеніді оырат жігіттері кешеді деп ойлайсы ба?
— Мен лмей трып, ешкім оан н срай оймас!
— Сен де мгі-баи тірі тра алмайсы. Абылай? Кесілген теректей бір кні сен де лайсы. Сонда дене бзылып бітпей-а анмен желімдеп ран хандыы ыдырай бастайды. Со кезде бар айыбы, су жыланны басындай шошайып-шошайып шыа келеді. Сені сйегі урап алса, заман осылай тра берсе, Божбанны жетінші рпаы бес батырыны алай лгенін мытпайды. «Болаша» дегенде мені айтарым осы, Абылай. Тгілген анды алай жапса да брібір шберекті бетіне шыады. Заманымыз дрбеле болды деп, дрекі іске жол беру кн. иянатты істеу жеіл, жою иын. Ал сол иянатты рбітіп жргендер кімдер? Мына сен, хан Абылай. Кіші жзді ханы Нралы, оан мірлері, ырыз манаптары. Патша мен бодыхандар!
— Сонда мені мадатаан толаулары жалан болан ой?
— Ол толауларды брі сені стаан жолыа сенгендіктен туан. Біра мені сол сенімімді атамады, Абылай!
Екеуі таы біраз уаыт ндемей алды. Кн батуа айналанда, Абылай атыны басын тартып, олды онатын жерін крсетті. Бл бір раты ара суды жаасы еді. Жігіттеріні хан шатырын алай тігіп жатанын Абылай бір мезет арап трды да таы Бар жырауды асына келді.
— Сен айтан плсапаларды емес, баса жйттерді ойлаудамын, — деді ол бір трлі ажыан кейіппен, — иянат пен ділеттік, злымды пен жасылы. Бны брі мен бастаан іс емес… Ойа алдыран баса дние. Хандыы берік емес деді — бл сзі шынды. Біра мені хандыымны осалдыы анмен желімделгенінен емес…
— Сонда неде?
— Орысты Омбы трізді алаларында талай рет боланымды зі де білесі. Сол алалара келісімен кзетшілерімнен блініп, кшелерін жеке аралайтынмын… Жан-жаыма арап, кргенімді ойа сап за жретінмін. Орыс алалары бізді шыыс еліні кшелері ыыр-исы Бхар, Хиуа, Самарант секілді емес… Кшелері тп-тзу, ке, бірі мен біріні арасы млшерленіп блінген.
— Онда не тр? — деді Бар жырау. — Самарантты кшелері тар, исы боланменен Аса Темір зиратыны, Биби ханум мешітіні айда екенін тауып баруа болады ой…
— Жо, мселе онда емес, басада. Шыысхан скері несімен кшті боп еді, есіде бар ма?.. зіні тртібімен, іріктеліп рылан санымен кшті емес пе еді. р тменде он мы жауынгер болан. р жауынгер зіні орнын білген. Бкіл скер сол алпымен жріп отыран. р сыпай жанындаы кршісі жа- йында жауапты еді. Осылай темір тордай боп атып алан алы ол Шы- ысхан тірі кезінде шебін бзбай шабуыл жасап, бкіл лемні те жартысын жаулап алан. Ал лы хан лісімен алдымен тмендер тртібі бзылды, біріне-бірі кесірін тигізе бастады…