Отчаяние (на каз.яз.)

Есенберлин Ильяс

Ал шынында, Абылайа ата-бабасыны дстрі бойынша мндай келісімсздерді ны бес-а тиын еді. ааз бетіне тспеген уделерін аза хандары, кіліне жапаса, оп-оай бза беретін. Абылайды газауата осылмауына себеп болан — Орта Азия мсылмандарыны бір ауым боп, Ауан ханы Ахметті бар скеріне олбасшы етуі еді. азір Ахметті арамаында жетпіс бес мы скер бар, егер шршітпен соыс ашпаан кнде, бл алы ол айда барады? Кп жылдан бері немі соысып, бден алжыраан аза жасатары бндай скерге арсы тра алар ма? Одан да… Тркістан жерінен кілі бар бл хандарды скерлеріні абыраларын сындырып, шршіттер йы-тйысын шыарса бізге пайда деген. рине, кнгей

жаынан шршітті крші бола алуы да аза еліне тиімді емес. Біра Россия бекіністері р ана аза жерінде ме, бір шеті шыыста, ытай абырасымен шектес, сонау лы Мхита дейін созылып жатыр ой… Бл ытай бодыханы санасатын жадай.

Ал Абылай Шыыс мселесін осылай тйіп ойып, ызылжарда орыс тілін йренген баласы Тылды бас етіп, зін ш жзді таына бекітуін тініп Петербургке, Екінші Екатерина йел-патшаа елшілер жіберген. ш жзді «игі жасылары» Абылайды а биені стіне шомылдырып, а кигізге ктеріп «лкен Ордаа» хан сайлаанмен, йел-патшаны ол астындаы бар аза еліне хансы деген указы шыпаан. рине, бар аза еліне Абылай хан бола алан кнде, осы мезгілді ктіп же ішіне тыып келген анды тырнаын а патшаны зіне де крсете бастауы ммкін. Ресми трде бекітілмей жатып, бар аза оны зіні ханы деп танып, соынан еруге бар. Ал бекітілген кнде… Жо, атын патша аыма емес. «Есегіреген елге есті басты беруге болмайды, одан да есегіреген елге есегіреген басты берсе — арамаыдаы жрт саан арсы бас ктере алмайды».

…Абылай деттегісіндей ерте оянды. Та селеуленіп атып апты. ыз кйлекше бкшиіп ая жаында отыр. Таратылып кеткен ою алы шашы иыын кме, бкіл денесін жауып, жерде шбатылып жатыр. Тек боп-боз боп аша жзі ана крінеді.

— андай тілегі бар? — деді Абылай, зіні ыздарымен шамалас жас слуа. — Айт, орындайын!

— Тілегім біреу-а…

ыз нінен ренжігендік сезілмеді.

— Бір ызды шаында бір тайпа елді тадыры тран жо, хан ием… Мны мен де амын. Біра атты дауылды кні тек ыран с ана з баытынан адаспайды. Жртты брі ыран емес. Аласапыран кездегі жртымны бір табансызды крсеткенін кешірііз!

ыз сзі Абылайа нады.

— Жасы. Ал з бауырларыа арсы сада безеген ана екі аады айтеміз?

— Адасанны айыбы жо, айтып йірін тапан со…

Абылай езу тартты.

— Біз оларды «йірін тапанын» айдан білеміз?

— Босатып крііз. Егер сізге ерсе, з айыбын здері жуаны.

— Ал ермесе ше? — деді Абылай.

ыз уанып кетті.

— Онда, мейлііз. андай жігітті тадыры болса да, з еліні тадырынан ымбат емес.

Абылай шаыратан кзін алмай бозарып келе жатан таа арап за отырды. И, ол астынан ашып кетпек болан оыратты бірнеше адамын аямай жазалады… Ал аландарыны кілдері енді алай арай ауады? йсін, Жалайыр, Дулат, Албан, Суан сияты лы жзді белді рулары не демек? Блар Абылайды ісін ош кре ме, жо па? Бл руларды кп жігіті азір хан жасатарында. Ал ерте сол жігіттер аза елі оан скерімен бетпе-бет айасуа тура келгенде Абылайды аттылыына кпелеп, оан жаына шыып кетсе айтеді?

Хан ыза кз иыын таы бір аударды да лм-мим деместен, орнынан трып, йден н-тнсіз шыып кетті. Ол таы бозылт реді аспана арады. «Ау сты крмегелі не заман!» — деді лденеге кйінгендей, біра сол стте-а бойын жинап алды. Анандай жерде тран кзетшіні зіне шаырды.

— Шабармандардан хабар бар ма?

— лі ешкім оралмай жатыр.

Абылай азырт жаа кз тастады. Тау етегінде крінген салт аттылар хан ордасына арай келе жатыр. Кенет ат дбірі естілді. йындата шапан салт аттылар ауыл сыртына кеп тотай аланда, Абылайды жзі жылып сала берді. Бл келген ыпша Мадай батыр мен Керей Жанай батырды жасатары еді. Олар осы аратау маындаы ілік-шатыстарында онатап жріп, елдеріне лі айта оймаан-ды. «Аттан!» деген айайды естісімен, Абылай ордасына жеткен беттері…

— Бар жырауа кісі жібердідер ме? — деді Абылай.

Дйекші жауап айтара алмай алды. Ханны абаы тйіліп кетті. Бір кезде зіне тірек болан жырау мен ханны арасы кннен-кнге суйи бастаан. оырат еліне істеген рахымсыздыын кріп, Бар жырау ашуланып, кеше хан аулынан жріп кеткен.

азыртты кншыыс жаынан таы бір ша крінді. йыта шапан шабарман атынан домалай тсіп, хан алдына тізе бкті.

— Алдияр, Жалайырдан бізге тек трт-бес жз ана жігіт осылатын трі бар…

— аландары ше?

— оандытардан ашпа боп йлерін жыып жатыр.

— Осындай хабарды лы жзді баса руларынан да алды! — деді дйекші жігіт.

— Сонда ай жаа ашпа?

— Алакл тсына.

— Шршітті шопарыны астына барып тыылма па?! — Даусыны алай атты шыып кеткенін Абылайды зі де сезбей алды.

Біра, тс ауа, шабармандарды айтанындай халіні таа жаман емес екені аныталды. Абылайа анша наразы боланменен шршіт пен оан озбырлыы тбі атты тиетініне шек келтірмеген лы жзді кп рулары кп кешікпей здеріні жігіттерін Абылайды а туыны астына тегіс келмек деген хабар естілді. Бдан кейін, іле-шала Бкей мен Садыр батыр бастаан Дулатты алы олы келе жатыр деген сз де ауыл шетінде дк ете алды. Ал Сыралы Елшібек батырды дер кезінде жетуіне Абылайды зі де кмнданбаан…

— Кнкр Божбан руынан жазаланбаан анша адам алды, — деп срады Абылай крі ылыш жасаыны бастыынан.

— Алдияр, зііз лімге бйыран ктеріліс басшыларыны бесеуін ана ат йрыына байлап лгірдік… аланы ол-аяы байлаулы отыр…

— Босатып жіберідер тірілерін!..

Ттыннан босанан Божбан жігіттері аран батан білектерін сипай, заматта йді-йіне тарай бастады.

— ділетті кімінен айналайын-ай, діретті хан иеміз! — деп анандай жерде тран Божбан асаалдары, маыраан ойдай, шуласа баталарын берді.

«Бес адамын ат йрыына байлаанымды крген со блар маан баталарын беріп жатыр, — деді Абылай ішінен, — жазаламай брін бірдей кеше босатып жібергенімде, бгін бл алыс болмас еді!».

Кенет Абылай «Жаныбек! аныбек!» деген сыбырлай шыан н естіді. Брылып еді, кетіп бара жатан жігіттерді ішінен зіні екі аасын шаырып тран оырат аруын крді. Екі аасы ызды жанына келді. лде нені срады. Содан кейін екеуі йлеріне арай жгіре жнелді.

«Осы екеуін бекер босаттым-ау», — деп ойлады Абылай таы да, біра сол стте-а оларды есінен шыарды. Тек бір жеті ткеннен кейін ана, біреуге істеген жамандыты жойылмайтынына, анды кекті брібір жрек тбінде саталатынына кзі жетті.

Абылайды газауат ранына осылмаанын пайдаланып, оан міршілері оны біржолата ртпа еді. Олар бкіл мсылман ауымына: «кімде-кім Абылайа жрдем беруді ойласа, оны алла тааланы арысы атсын» деп жар салды. Біра діни дстрге онша берік емес аза даласы бан мн берген жо, йткені бл ежелден келе жатан зіні дет-рпы бар ел. Дінді орау- дан крі, жерін орау ата-бабадан алан мирас. Осы дала заына салып, Самарант, Хиуа, Бхар, оандарды мы сан минареттерінен аза ханына «ланат» айтып жатандарына арамай, лы жзді кп руларыны жігіттері Абылайды а туыны астына жиналды.