Стамбульскі экспрэс
Шрифт:
— Можаце, — дазволіў ён.
Твар маёра Петкавіча пабарвавеў.
— Немагчыма, — сказаў ён, — абсалютна немагчыма. Загад 27а. Арыштаванаму трэба гаварыць да перапынку.
Начальнік паліцыі паглядзеў міма вострага профілю маёра, туды, дзе на крэсле, сагнуўшыся, склаўшы рукі ў шэрых баваўняных пальчатках, сядзеў доктар Цынер. Звонку прагудзеў паравоз, які павольна рухаўся па чыгуначным пуці. За акном шамацеў снег. Ён глянуў на доўгі шэраг ордэнскіх калодак на сваім шынялі і на дзірку ў пальчатцы доктара Цынера.
— Гэта будзе поўнае парушэнне правілаў, — прабурчаў маёр Петкавіч, адной рукой ён намацаў пад сталом свайго сабаку і пачаў тузаць, кудлаціць яго за вушамі.
— Прымаю да ведама ваш пратэст, — сказаў
Доктар Цынер чакаў пярэчанняў ці зневажальных рэплік і ў сваім апошнім слове меўся даць ім рашучы адпор. Аднак ласкавасць, ветлівасць палкоўніка на імгненне пазбавілі яго дару слова. Ён ізноў пазайздросціў тым вартасцям, якімі валодаюць толькі людзі моцныя, упэўненыя ў сабе. Зычлівасць палкоўніка, які моўчкі глядзеў на яго, скавала яму язык. Капітан Алексіч расплюшчыў вочы і зноў заплюшчыў іх. Доктар пачаў павольна гаварыць:
— Гэтыя ўзнагароды вы атрымалі за заслугі перад радзімай пад час вайны. У мяне няма ўзнагарод, таму што я вельмі моцна люблю сваю радзіму. Я не хачу забіваць людзей толькі за тое, што яны гэтаксама любяць сваю радзіму. Я змагаюся не за новыя тэрыторыі, а за новы свет.
Яго прамова перарвалася: тут не было публікі, якая магла б падбадзёрыць яго, і ён усведамляў, наколькі напышлівыя яго словы: яны не маглі служыць доказам вялікай любові і вялікай нянавісці, якія заўсёды кіравалі ім у яго жыцці. У яго мазгу прамільгнулі журботныя і цудоўныя твары людзей, змарнелыя ад голаду, заўчасна састарэлыя, поўныя адчаю. Ён ведаў гэтых людзей, дапамагаў ім, але не здатны быў іх выратаваць. Свет ператварыўся ў хаос, таму што такая плойма высакародных людзей — беспрацоўныя, у той час як буйныя фінансісты і вайскоўцы квітнеюць.
— Вас нанялі, каб падтрымліваць нікчэмны і агідны стары свет, поўны несправядлівасці і неразбярыхі, — казаў ён, — бо такія людзі, як Вускавіч, крадуць працоўныя жабрацкія грашы ў беднякоў, дзесяць гадоў спяшаюцца жыць раскошным, сытым, бязглуздым жыццём, а потым пускаюць сабе кулю ў лоб. І вам плацяць за тое, каб вы абаранялі вось такую сістэму, якая падтрымлівае людзей накшталт яго. Вы саджаеце ў турму дробнага зладзюжку, а вялікія злодзеі жывуць у палацах.
— Тое, што гаворыць арыштаваны, не мае ніякага дачынення да справы. Гэта палітычная прамова, — умяшаўся маёр Петкавіч.
— Хай гаворыць.
Палкоўнік Хартэп засланіў рукою твар і заплюшчыў вочы. Доктар Цынер падумаў: «Ён робіць выгляд, што спіць — хоча замаскіраваць сваю раўнадушнасць», але той ізноў расплюшчыў вочы, калі доктар гнеўна звярнуўся да яго:
— Як жа вы ўстарэлі з сваімі граніцамі і з сваім патрыятызмам! Самалёты не ведаюць граніц, нават вашы фінансісты іх не прызнаюць.
Потым доктар Цынер заўважыў, што палкоўнік Хартэп нечым засмучаны, і пры думцы, што, магчыма, Хартэп не жадае яго смерці, яму зноў зрабілася цяжка падбіраць патрэбныя словы. Ён бездапаможна пераводзіў вочы з аднаго месца на другое, ад карты на сцяне да паліцы з гадзіннікам, застаўленай кнігамі ў падраных вокладках па стратэгіі і па ваеннай гісторыі. Нарэшце яго погляд спыніўся на двух вартавых. Адзін глядзеў міма, не звяртаючы на яго ўвагі, ён спрабаваў глядзець у адну кропку і трымаць вінтоўку пад правільным вуглом. Другі ж не зводзіў з яго вялікіх, наіўных, маркотных вачэй. Гэты твар ён далучыў да той уяўнай журботнай працэсіі, і тут ён зразумеў — ён мае аўдыторыю больш каштоўную, чым журналісты: перад ім быў бядняк, якога трэба адлучыць ад няправеднай справы і пераканаць, каб ён служыў справядлівай справе. І тады ў доктара адразу знайшліся словы, абстрактныя, але мілагучныя, — яны некалі пераканалі яго самога, а цяпер павінны былі пераканаць іншага. Аднак зараз ён паводзіў сябе хітрэй, з асцярогай, уласцівай яго класу, не глядзеў на салдата, які стаяў на варце, а толькі зрэдку, крадком, кідаў на яго хуткі, нібыта хвост яшчаркі, позірк, звяртаючыся да яго ў множным ліку: «Браты!» ён пераконваў яго, што беднасць — не ганьба, але і старацца разбагацець таксама не сорамна, што беднасць — не злачынства і няма ніякай патрэбы адчуваць сябе прыгнечаным. Калі ўсе зробяцца беднякамі — беднякоў не будзе наогул. Багацці свету належаць усім. Калі падзяліць іх паміж усімі людзьмі, тады знікнуць беднякі, і ў кожнага чалавека будзе дастаткова, і не трэба будзе саромецца сваіх суседзяў.
Палкоўнік Хартэп страціў да яго цікавасць: у доктара Цынера зніклі характэрныя рысы, накшалт шэрых шарсцяных пальчатак з дзіркай на вялікім пальцы, і ён ператварыўся ў звычайнага вулічнага прамоўцу. Глянуўшы на гадзіннік, палкоўнік Хартэп сказаў:
— Я думаю, што даў вам дастаткова часу.
Маёр Петкавіч прамармытаў нешта сабе пад нос, ён раптам са злосцю пхнуў нагой сабаку і буркнуў:
— Адчапіся! Вечна ты лезеш да мяне.
Капітан Алексіч прачнуўся і сказаў з вялікай палёгкай:
— Ну вось, нарэшце, і закончылі.
Доктар Цынер, які ўтаропіўся ў адну кропку на падлозе, злева ад вартаўніка, павольна вымавіў:
— Гэта быў не суд. Яны прыгаварылі мяне да смерці перш чым пачалі судзіць. Памятайце, я паміраю, каб адкрыць перад вамі шлях у будучыню. Смерці я не баюся. Жыццё маё не вартае таго, каб баяцца смерці. Мне здаецца, што ад мяне мёртвага болей карысці. — Але пакуль ён гаварыў, яго ясны розум падказаў яму, што наўрад ці яго смерць каму-небудзь прынясе карысць.
— «Арыштаваны Рычард Цынер прыгаворваецца да смяротнага пакарання, — прачытаў палкоўнік Хартэп. — Прыгавор будзе прыведзены ў выкананне афіцэрам, які камандуе гарнізонам у Субоціцы, праз тры гадзіны».
З хвіліну ўсе сядзелі моўчкі, як на канцэрце, калі выкананне закончана і публіка не ўпэўнена, ці надышоў час апладзіраваць. Корал Маскер прачнулася. Яна не магла адразу ўцяміць, што тут адбываецца. Афіцэры размаўлялі паміж сабой, перагортвалі паперы. Потым адзін з іх аддаў каманду, вартаўнікі адчынілі дзверы і пайшлі насустрач ветру і снегу да белых зацярушаных будынкаў.
Арыштаваныя выйшлі за імі, тулячыся адно да аднаго сярод снежнай завеі, што агарнула іх. Не паспелі яны крыху адысці, як Ёзеф Грунліх тузануў доктара Цынера за рукаў.
— Чаму вы нічога не гаворыце мне? Што будзе са мной? Вы ідзяце і маўчыце, — бурчаў ён, цяжка дыхаючы.
Грунліх замоўк, з пільнай увагаў разглядаючы размяшчэнне будынкаў. Ён спатыкнуўся на рэйках і сярдзіта прабурчаў нешта сабе пад нос.
— А я? Што будзе са мной? — спытала Корал.
— Вас адправяць дадому заўтра.
— Але я не магу туды ехаць. Мне трэба на працу. Я страчу яе. А як жа мой сябра?
Яна з самага пачатку баялася гэтага падарожжа — баялася не зразумець, што ёй казалі насільшчыкі, баялася нязвыклай ежы — і не ведала, чым усё гэта скончыцца. У той момант, калі памочнік капітана аклікнуў яе на мокрым прычале ў Остэндэ, яна гатовая была павярнуць назад. З таго часу адбылося шмат розных падзей, а цяпер ёй давядзецца вяртацца ў тую самую кватэру, да скібак падсмажанага белага хлеба і апельсінавага соку на снеданне, да доўгага чакання на лесвіцы каля агенцтва разам з Айві, і Фло, і Філам, і Дзікам. Усе яны ветлівыя юнакі і дзяўчаты, з імі цалуешся і называеш іх проста па імені, хоць і зусім іх не ведаеш. Блізкасць з кім-небудзь адным можа парушыць свет сяброўскіх адносін: пачынаеш адчуваць агіду да жаночых пацалункаў і да іх гучнага шчэбету, звыклае жыццё робіцца крыху нерэальнае і вельмі сумнае. Нават доктар, які крочыў перад ёй, у гэтым нерэальным свеце не выклікае ў яе цікавасці. Але, калі яны дайшлі да залы чакання, яна ўспомніла, што трэба спытаць у яго: