Сымон-музыка, Колас Якуб Михайлович

Сымон-музыка

1990 г.

5.00 + -

рейтинг книги

Шрифт:

Ад роднае зямлі, ад гоману бароў, Ад казак вечароў, Ад песень дудароў, Ад светлых воблікаў закінутых дзяцей, Ад шолаху начэй, Ад тысячы ніцей, З якіх аснована і выткана жыццё I злучана быццё і небыццё, — Збіраўся скарб, струменіўся няспынна, Вясёлкавым ірдзеннем мне спяваў, І выхаду шукаў Адбітак родных з’яў У словах-вобразах, у песнях вольнаплынных. I гэты скарб, пазычаны, адбіты, У сэрцы перажыты. І росамі абмыты Дзянніц маіх, дзянніц маіх мінулых, Для вас, душою чулых, Як доўг, як дар, Дае пясняр.

Частка першая

На галіне Пры даліне Ліст на дрэве марна гіне: Ліст зялёны, ды ўмірае. Ліпа, матухна старая, Ой, сыночка свайго скіне! Ён пахілы, Ён нямілы, У сям’і не мае сілы: Тым нялюбы, што адметны, І браты з ім непрыветны — Мусіць, лёс такі пастылы. Пад каронай — Парасонам Ліпы пышнай і зялёнай — Адзінокі колас жыта Рос замкнёна і забыта, Адарваны ад загона. — Мілы браце! Ў чужой хаце Не нажыць табе багацця, — Ліст сіротцы спагадае: — І вясенька маладая. Для цябе — у вечнай страце. — Так, мне трудна — Тут нялюдна, Я тут згіну неабудна, Ды твой, лісцік, лёс больш цяжкі: Ты ў сваёй сям’і без ласкі, Бы не родны, а прыблудны. — Ото ж хлопец урадзіўся! І ў каго ж удаўся ён?.. Ну, куды ты ўтарапіўся?.. Лепш бы ты не жыў, Сымон… Уй, няўклюда, мухамора!.. Грэх адзін з ім, адно гора. — Не адзін раз чуў папрокі Ад бацькоў сваіх хлапчук. А за што, за што нарокі? З-за чаго той злосны гук? І завошта б’юць малога І чапляюцца чаго? Ну, скажыце: што благога У тых забаўках яго? Хіба грэх складаць казанкі Або песенькі? Чаму? Але ж гэтыя спяванкі Так і чуюцца яму: «Я насыплю горку Жоўтага пясочку; Правяду разорку Беленькім кіёчкам. Шу-шу-шу! — пясочак Шурхнуў залаценькі. Пясок — мой дружочак, Дробненькі-драбненькі. На пясочку зайкі Кідаюць слядочкі… Ой, якія байкі Баюць мне пясочкі!» Хіба ж грэх казаць пра гэта? Чаго ж сварацца бацькі? Песняй сэрцайка сагрэта, Казкай ясняцца дзянькі. «Мусіць, я, дапраўды, ліха», — Сам сабе сказаў Сымон І чагось смяяўся ціха Ды спяваў, званіў, як звон Той стары, што са званіцы Адбіваў таемны зык Ды каціўся за крыніцы І дзесь там жалобны нік. А ён слухае — ні слоўка, Бы застыне, бы засне, І сама сабой галоўка Заварушыцца, кіўне У тахт нейкім дзіўным спевам, Што звіняць вакол яго, І ласкаючым павевам Песціць, гойдае ўсяго; Аж захопіць дух блазноце Нейкі радасны парыў, І ў самоце-адзіноце Песні, байкі ён тварыў. У яго быў свет цікавы, Свае вобразы, жыццё, І ў душы яго ўсе з’явы Сваё мелі адбіццё. Ён і рэха сваё кліча І размову вядзе з ім… Меў яшчэ ён такі звычай — Гаманіць з сабой самім. На смех хлопца падымаюць: — Вось дурубала, даўбня!— І ў патыліцу штаўхаюць, Бы не хлопец, а шчаня. А ён нават не заплача, Толькі голаву прыгне, Як яго рука лядача Неспадзеўна штурхане. Адбяжыць, бядак, у страсе, Разважаць пачне тады: — Можа ён у гэтым часе Натварыў якой бяды? Мо зняважыў ён старога? Мо на ўсіх пайшоў адзін? І не ведае нічога, — Ні праступку, ні прычын. Так, і праўда: непадобны Быў Сымонка на другіх: Гэта быў хлапчук асобны. У яго вачах жывых Думка нейкая бліскала, Утаропіцца, глядзіць, І на губках смех, бывала, Заблукае, задрыжыць; Пазірае і ўнікае — Так аддасца марам ён Ды знячэўку запытае: — Чаго, мама, стогне звон? — О, звон гэты быў цікавы, Незвычайны звон, стары. Пра якія ж гэта справы Ён там бомкае ўгары? Чаго так у засмучэнні Будзіць там тыя лясы? І Сымонка ў захапленні Ловіць звону галасы, Бо як толькі звон зазвоніць, Як завойкае ўвышы, — Адгукнуцца, загамоняць Струны ўсе яго душы. Сэрца ў хлопчыка заб’ецца, Сам увесь ён задрыжыць, І сама душа, здаецца, Услед звону паляціць, — Так узрушыцца хлапчынка, І тады, нібы праз сон, Штось мільгнецца на хвілінку, Але што — не ўцяміць ён І не можа даць назовы, Што чуваць у тых званох, Бо ўлавіць там сэнсу мовы, Адгадаць яе не мог, Але чуў ён, чуў душою, Сэрцам чуткім і жывым У тым звоне штось такое, Што жыло і ў ім самім. Ды ніхто не знаў тых струнаў, Патайных ніцей душы, Што злучаюць гук пярунаў З немым голасам цішы; Бо і ў той цішы зацятай Есць і голас і свой твар, Разнастойны і багаты, Поўны музыкі і чар. Бедны хлопчык быў загнаны, У бацькоў нялюбы сын, Бо відочныя заганы І меў толькі ён адзін. Не такі, як усе дзеці, Нейкі вырадак, дзіўны, Нёс віну за ўсё на свеце, Вінаваты без віны. З ім і дзеці не дружылі, Не прымалі да гульні, І ў самоце прахадзілі Веснавыя яго дні. І любіў ён адзіноту, Бо так лепей было жыць: Тут ён мог сабе ў ахвоту Песні пець і гаманіць. Вось улетку дык раздольна: Выйдзе з хаты ў поле, луг; Цёпла ўсюды і прывольна, Сонца

многа, чысты дух. На каменьчык сядзе ў збожжы, Не схіснецца і маўчыць, Ловіць сэрцам спеў прыгожы, Як жытцо загаманіць, Як зазвоняць, заіграюць Мушкі, конікі, жучкі, І галоўкай заківаюць, — Засмяюцца васількі. Спеў у сэрцы адклікаўся, І так дробненька было, Што Сымонка сам смяяўся, Ўсё смяялася, цвіло. Заміраў тады хлапчынка, І здавалася яму, Што ён знае, як травінка Сваю думае думу, Што гаворыць жытні колас, І аб чым шуміць ячмень, І чаго спявае ўголас Мушка, конік, авадзень, Што ўгары над срэбрам жыта Пяе жаваранак той Так прыгожа-самавіта, І зачым у высь блакіту Ідзе ветрык пехатой, У высь тую, дзе хмурынкі Над зямлёй плятуць вянкі… Ці ж не мілыя часінкі? Ці ж не слаўныя дзянькі? Замляваў увесь Сымонка, Як увосень жураўлі Крык музычны роняць звонка Над прасторамі зямлі. Шнур жывы, загнуты крукам, Ледзь чарнеецца ўгары, І ўсё стада з — смелым гукам Журавель вядзе стары; Плыўка, згодна ходзяць крылы, Як адно, у тахт адзін — Пакідаюць край свой мілы, Родны кут глухіх лядзін. Шнур знікае, тоне ў багне Мора сіняга нябёс, У прастор і хлопчык прагне: Там другі, напэўна, лёс. І ён доўга, нерухомы, Там стаіць і ўсё глядзіць У край светлы, невядомы, Дзе знікала тая ніць Вольных пташак на ўсю зіму… Ну, прашчайце да вясны!.. Поле, неба прад вачыма, I ўжо крыкі не чутны. Так і жыў ён, гадаваўся, Бы пры сцежцы той гарох: Сам з сабою забаўляўся, Бегаў, бавіўся ў палёх I размовы вёў з жытамі I складаў ён песні дню, З матылькамі, бы з братамі, Час дзяліў свой і гульню.

Несупыннай хваляй плыні За парою йшла пара, I прабіла час хлапчыне Гнаць у поле са двара. Ён праслухаў навучанку, Як быць добрым пастухом, Справіў пугу-павіванку, Вузлы вывязаў гурком I пагнаў авечкі ў поле На папары і на ролі. Ён цяпер глядзеў болыл стала: Ён — асоба, пастушок, Нават права меў на сала I на цёплы кажушок. Добра ў полі: волі многа I прастору-шырыні, Вабяць далі там малога, Як прынадныя агні. Што ёсць там, за тым, унь, гаем, Дзе зляглі нябёс вянцы? Новы край і край за краем I краі ва ўсе канцы! I снуецца думка тая, Каб пашырыць свой прастор; Думка ўсюды залятае: За сяло, за хвалі гор I на хмаркі кіне вока, Што, як гусанькі, плылі, Запытае, як далёка Тое сонца ад зямлі. Як глыбок той прастор немы, I ці мерыў яго хто? I адкажа па-сваему: Вёрст напэўна будзе сто! I яшчэ было чым міла Тое поле хлапчуку, Гэта тым, што дзед Курыла Там яго трымаў руку. Гэты дзед — пастух гуртовы, Слаўны дзед, дзядок — душа, Гаваркі, мастак на словы, I любіў ён малыша! Не смяяўся дзед з Сымонкі, Не ўсчуваў яго ні-ні, Частаваў з свае скарбонкі, Бавіў цэлыя з ім дні. Забяруцца ў цень пад грушу I гаворку распачнуць. Тут Сымонка сваю душу Мог прад дзедам разгарнуць, Запытаць пра сёе-тое Дзедку добрага свайго, Бо Сымон не меў спакою — Ўсё цікавіла яго. — Дзедка, чуеш: во — спявае! Ці ж не чуеш, дзедка? вунь! — Гэта здань твая такая: Адхрысціся, хлопча, плюнь! — Як то здань? А ты паслухай! — Дзед схіляе галаву, Шапкай круглай, аблавухай Чуць не ўлазячы ў траву. — Не, не чую! — Ото дзедка! Мусіць, ты зусім аглух: То ж спявае з кветкай кветка! — Вочы вырачыць пастух, На Сымонку пазірае: — Ой, хітрэц! ото лайдак: Чаго ён ні выдумляе! Бач, знайшоў якіх спявак! — Хіба ж краскі не спяваюць? — А які ўжо іх там спеў? Краскі голасу не маюць: Пройдзе ветрыку павеў, Закалышуцца — не ўчуеш… Кінь ты, хлопча, мары сніць! — Ат, дзядуня, ты жартуеш, Каб малога падражніць! — Ой, дзіўны ты, — дзед гаворыць I пакруціць галавой, А Сымон сваё гуторыць, Гледзячы ўдаль прад сабой. — Дзед, зірні: куды-та хмаркі Унь ідуць, ідуць, як дым? Там так добра, вольна, ярка, А яны ідуць. Ці ім Надта горача ад сонца? Ці іх гоніць хто адтуль? Ці ім блага там бясконца? I скажы, дзядок, адкуль Хмаркі гэтыя выходзяць? — Эх, дзівак ты! — кажа дзед. — Што за мыслі ў цябе бродзяць? Так утворан гэты свет: Грэе сонца, ходзяць хмары, Носяць снег і дождж і гром, Ночкай вынікнуць стажары [1] , I бяздонныя амшары Зоркі выецелюць руном Ды на поўдзень ад паўночы Шлях праложаць без прысад, А куды, куды ён крочыць, Хто адкажа табе, брат? Вее вецер і сціхае, Як увойдзе ў берагі; Па зіме вясна ўбірае Твар зямлі, лясы, лугі; I прачнецца ўсё дазвання, Жыццё ўзбудзіцца ў зямлі, I без нашага пытання Колас вырасце ў раллі. — Хлопчык слова не прароніць, Дзеду ў вочы ён глядзіць I галоўку чуць прыклоніць, Не варушыцца, маўчыць. — Не, дзядок! не тое, дзедку! А ты вось скажы: чаму Вецер песні пяе ўлетку, Плача ж жаласна ўзіму? — Схамяніся, бог з табою! Унь ужо аб чым спытаў! — I круціў дзед галавою, I плячыма паціскаў. — Вось дык хлопец! скуль узяўся? Не, сапраўды ты дзіўны: Ці разумным ты прыўдаўся, Ці з уроды ўжо дурны? Не: з цябе, відаць, штось выйдзе… Кінь ты гэтую думу — Усё будзе ў сваім відзе, Сам пазнаеш, што й чаму. Вось каб ты вучыўся змаля, Кніжку ў рукі б даць табе! — Дзед і хлопчык замаўкалі, Кожны думаў па сабе. Раз Сымонку давялося Чуць, як граюць дудары, I яму тады здалося, Што да гэтае пары Ён дзіцятка быў дурное, Што не жыў ён, а блукаў, Што цяпер пазнаў ён тое, Чаго шчыра так шукаў. Слухаў хлопчык тое гранне, Пад сабой не чуў зямлі, Бо ў тых зыках чаравання Спевы ўласныя плылі, Струны сэрца ў ім дрыжалі, Як дрыжыць блісканне зор У надземнай цёмнай далі, I музыкам падпявалі I ляцелі на прастор У салодкім заміранні Ясным зоркам на спатканне. Дудары ўсё перайгралі, Дальш у свет яны пайшлі, А ў душы яшчэ спявалі Зыкі дзіўныя, плылі, Разрасталіся й далёка Душу вабілі сабой I няслі яе высока Над гаротнаю зямлёй. Зыкі душу напаўнялі, I, куды б ён ні пайшоў, Над ім гралі і спявалі Дуды, песні дудароў. Разоў пяць губляў авечкі, Шкоды ў полі нарабіў, Здрасаваў шнуроў тры грэчкі, Вератнік [2] аўса прыбіў! I за тое ж дасталося Ад суседзяў, ад бацькоў. Многа выцерпець прыйшлося Папіханак, кулакоў! Толькі ж хлопчык не чуў болю, I не тым занят быў ён: Зыкі смутку, песні волі Чуў хлапчук з усіх старон. I цяпер, як непрытомны, Стаў на гонях і стаіць, Як выгнаннік, як бяздомны, Што не мае дзе схіліць Галаву сваю сірочу, I надзей у ім няма. Сам хлапчук не знаў, што хоча, Дзе, аб чым яго дума. Ён не ведаў, што з ім стала — Сэрца поўніў нейкі спеў, Думка дзесь не тут блукала, Дух як бы кудысь зляцеў. — Эй, Сымон… Заснуў, ці што ты? — А, то ты… Ах, мой дзядок!.. — Дзе ж авечкі… Ой, блазнота… Ну, й дадуць табе, браток! — Тут Сымон ахамянуўся, Бегчы кінуўся кулём. — Стой! куды ты?.. Не ачнуўся! Унь авечкі, за аўсом! — «Збілі хлопца зусім з тропу, Як ён рух яшчэ схаваў? Б’юць, як цэпам тым па снопу!» — Дзед з сабою разважаў. — Ну, што думаў, брат Сымоне? — Ах, дзядуня, любы мой! Дудары тут шлі сягоння… Як жа гралі! а-ё-ёй! — Дудары? — стары спытаўся — Гм!.. дык унь што… пачакай! Ты, відаць, не просты ўдаўся, Дам табе я нешта… грай! Вось, пакуль што, мой бядача, Дудку дам табе я ў дар: Ты — музыка, брат, няйнача, Будзеш некалі дудар. — Расхінуў тут дзед халат Ды з кішэні-бакавушку Выняў дудку-весялушку I зайграў на гэты лад: «Свінні ў рэпе, Свінні ў рэпе, Парасяты ў грэчцы, А музыка Без языка Каля печы трэцца!..» I яшчэ дзед разоў пару Спрытна пальцамі прабег. У Сымонкі ў вочках, твару Бегаў ціхі-ціхі смех. Ен, працягшы сваю ручку, Вочак з дзеда не спускаў. — На, Сымоне, маеш штучку! Грай здаровы! — дзед сказаў. Як бы дар які там з неба, Дудку тую ўзяў Сымон. — Намачыць яе, брат, трэба: Галаснейшы будзе тон.

Стажары — назва групы з сямі зорак у сузор’і Цяльца.

Вератнік — частка загону.

III

Непрыхільны, як сіротка, Не прыласканы нікім, Ведаў хлопчык, як салодка Жыць вось так, сабой самім. На Сымонку даўно ў хаце Ўсе махнулі ўжо рукой. Не радзіцца б лепш дзіцяці З такой чуткаю душой У куточках, дзе спрадвеку Беднасць лютая гняце. Цяжка жыць у цемнаце, У знявазе чорнай, здзеку, Дзе адбітак свой з-за хлеба Накладае талака, Дзе так пільна праца трэба, Плечы моцныя, рука, Дзе рот лішні на прымеце, I так топчацца сям’ёй, — Лепш бы там не жыць на свеце Дзеткам з чуткаю душой! I Сымонка чуў і бачыў, Як крыўляліся дзядзькі, Ведаў, што ў сям’і ён значыў; Нават родныя бацькі Папракалі сына хлебам Пры абедзе за сталом. Ён — завала, ён — нязгрэба, Ён радзіўся гультаём! Горка стане бедачыне, Не прыхіліцца нідзе, Тады толькі жаль астыне, Як пажаліцца дудзе. На прыволлі, сеўшы ў полі, Смутна стане хлопчык граць; Льюцца, таюць зыкі болю, Аж калоцяцца, дрыжаць Ды заплачуць, затрасуцца, Капнуць дробнымі слязьмі, То ўгару яны памкнуцца, То зноў нікнуць па зямлі I жалобна заміраюць Немай жальбаю глушы, То зноў ціха зачыняюць Гоман сэрца і душы. — Ось, глядзіце, здольна грае, Як дудар той запраўскі! Так, галубкі, выцінае, Што рве сэрца на кускі. — Смутак жнеек тых апране, Разагнуцца і стаяць, Як Сымон на дудцы стане Жальбу сэрца выяўляць, — Так жа грае ён прыгожа, Серп застыне ў іх руках I павісне жменька збожжа На разогнутых плячах. Але дудка замірае, Як бы той дзявочы ўздых, I паволі заціхае У прасторах дзесь пустых. Граў Сымонка, а дзед слухаў I ківаў у тахт яму, Як бы ён з вялікай скрухай Думаў нейкую думу. — Добра граеш, хвацка граеш! — Дзед, ачнуўшыся, казаў: — I вялікі талент маеш!.. Я, брат, зразу адгадаў, Што музыкам ты радзіўся… Малайчына ты, Сымон! Адно б толькі не пабіўся I ты сам, як той твой звон. — Здрыгануўся хлопчык злёгку, К дзеду ціснецца бачком, Такі шчупленькі ён, крохкі, Вочкі ж бліскаюць агнём. I хлапчынка не стрымаўся: — Не, дзед, будзеш рагатаць… Я даўно, дзядок, збіраўся Дзеду нештачка сказаць, Ды ніяк не прыбяруся, Не асмелюся ніяк — Смеху дзедава баюся! — Эх, Сымон! ото дзівак! Праўда: молада-зялёна!.. Ах, каб ты здаровы рос! — Да сябе ўзяў дзед Сымона, За плячук яго патрос. — Ну, расказвай! кажы смела, Мой музыка малады: Што ў цябе там зноў наспела? Можа песня для дуды? — Вось што ўперад я спытаю: Дзед! Ці чуе зямля боль, Як па ёй саха крывая Робіць боразны і роль? Як зямельку конік топча, Ці баліць ёй? ці чутно? — Мудра ты пытаеш, хлопча, — Проста слухаць мне дзіўно! Не, не чуе, бо не жыва: Хіба можа чуць пясок? Заўсягды зямля маўкліва: Як ні бі яе — маўчок! — Змоўк Сымонка і прыгнуўся, Цень задумы на ім лёг; Ён у думках зноў замкнуўся Ды скуб траўку каля ног. — Не, дзядок: а мне здаецца, Што яна такі жыва, Бо адкуль усё бярэцца: Краскі, дзерава, трава? Ўсё з зямелькі, дзедка мілы! Хто ж іх корміць, дарагі? Хто дае ім моцы, сілы? Як, з чаго растуць лугі? I чаго зямля так сумна Познай восенню, зімой? I чаму прыветна, шумна I так весела вясной? Бо яна, відаць, штось знае, Бо яна жыве, дзядок. Ўсё жыве і душу мае: Краска, дрэва і жучок… — Хто ж яго, Сымонка, знае, I не нам судзіць аб тым: Гэта справа — патайная, Не мне розумам дурным Гэты белы свет тлумачыць, Бо хто ж я? сляпы мужык! Мо твой розум далей бачыць, Мо ты ў праўду глыбей ўнік, А стары ўжо, бач, дурнее, Як за семдзесят залез. — Ты зірні, дзед, унь чарнее, — Паказаў хлапчук на лес, — Пара хвоек так прыгожа, — Ты прыгледзься добра к ім… Ці не праўда, як не схожа Адно дзерава з другім? Тая хвоя, што пры полі, Бач, стаіць як важны пан, Разгарнуўшы на прыволлі Свае лапы, бы каптан; А другая, небарака, Пахілілася наніз, Стан пагнуўся, як кульбака, I верх жудасна абвіс. А чаму? У іх дзве долі — Лёс няроўнага жыцця… — Ну, Сымон: не чуў ніколі, Каб тваіх гадкоў дзіця Ды так мудра разважала, Толькі ведаеш, браток: Мне здаецца ўсё, што мала Пажывеш ты, галубок, Бо не любяць свет і людзі, Каб іх тайнасці пазнаць, Каб заглянуць у іх грудзі I зняць тайнасці пячаць… Ну, а што ж ты мне, старому, Думаў, хлопчыку, сказаць? — Тое, дзедку, што нікому — Табе толькі можна знаць. — Дзякуй, хлопча, за увагу, Надта рады, мой каток! Сядзь бліжэй, а я прылягу, Бо штось ные трохі бок… Эхе-хе, брат! адспявана Мая песня, дый пара — Ўсё нутро ўжо папсавана, Чуць трымаецца кара. — Застагнаў дзед, кладучыся, Лёг, шчаку рукой падпёр. — Смерць падходзіць, крадучыся, Як да стада воўк з-за гор… Ты, Сымон, баішся смерці? — Не!.. сапраўды гавару: Я б хацеў скарэй памерці, — Дзед, памрэш, і я памру. — Жыць табе, мой хлопча, трэба: Ты малы яшчэ, дзіця: Расквітнее твая глеба, Прыйдзе час твайго жыцця… Уміраць хоча! старэча!.. Смейся з гэтай гаманы!.. — Ды ў той момант дзесь далеча Ціха бомкнулі званы I між імі звон пабіты, Той надтрэснуты, стары; Зыкі, смуткам апавіты, Млеюць жаласна ў бары. — Вось цікава: аб тым звоне Я й хацеў апавядаць. — Ну, кажы, кажы, Сымоне, Бо цікава гэта знаць.

Песня аб званох

Гудам-звонам срэбна-медным Звоняць звоны на званіцы. Звоняць звоны ў час дзянніцы, Надвячэр’ем ясна-бледным, Звоняць звоны галасныя. Іх віталі сонца косы, Агнявыя пасмы-стрэлы; Нёсся звон іх у свет белы, Плыў іх гоман пад нябёсы, У пустэлі патайныя. Срэбралітаю расою Іх віталі краскі, травы, Промень ясны і ласкавы У той росцы ззяў красою І вясёлкам ткаў кароны. Так званілі тыя звоны. Між званамі на званіцы Быў адзін звон незвычайны, Меў ён голас разнастайны, Чараў дзіўныя крыніцы І размозы нейкай тайны. I быў сэрцам ён чуллівы. Срэбраструнны, златагукі, Успрымаў ён радасць, мукі, То маркотны, то шчаслівы, Як пакажа час разлукі, Як павене міг спаткання. I ніколі не маўчалі Струны-гуды звона тога: Неба шыр, зямлі разлога, Залатыя сонца далі На яго адбітак клалі Чары дзіўнага спявання. Аклікаўся ён і громам, Неба плыні віхрабежнай, Буры чорнай і мяцежнай І слядкам над божым домам Ад хмурынкі беласнежнай. Ён зліваўся ў тон суладны З шумам лісцяў і травінак, З спевам красак і былінак, На ўсё чулы і ўспагадны І прыемны, бы ўспамінак. А ў час ночы глуха-немы, — Калі месяц блеск свой кіне У твар ночкавай пустыні, I пад вэльмам ціхай дрэмы Зоры высыплюць, бы іней, — Ажываў ён, і чароўна Гралі струны яго самі, I іх спевам-галасамі Месяц цешыўся бязмоўна З хорам зор і небясамі. А калі званар, бывала, Залатыя ўзбудзіць струны, Тады хмарка свае руны Ніжэй к долу апускала, Каб спявалі ў іх пяруны. Ды маўчаў прастор бяздонны, — Навакола ўсё нямела, Бура ўзняцца там не смела, Бо мінута песень звонных Дабратою сэрцы грэла. Так званіў ён, так ён клікаў, Каб пазнаць дабро адзіна, Каб айцец не крыўдзіў сына… Ды для гэтых яго зыкаў Не прыйшла, дзядок, часіна. Кожны раз, як свет здзіўлёны Слухаў спеў той з заміраннем, Праразлівым бразгатаннем Спеў яго глушылі звоны І сціхалі з насмяханнем. I зайздросна, дзедку, стала, Што меў дар такі звон гэты, І што свет, у цьму адзеты, Тая песня асвятляла, Як і сонца светліць кветы. I заглушан быў званамі Гэты звон, вяшчун прарочы; Не трывожыць ён больш ночы, Цьмы, залеглае над намі, Каб увысіць лёс сірочы. У няроўным тым змаганні Надарваўся звон чуллівы. Змоўклі песень пералівы, Зноў пануе бразгатанне, Пустазвонаў клік фальшывы. І смуткуе звон разбіты Аб тых песнях разнастайных, Што ў прасторах у бяскрайных Зоры слухалі сукрыта, Каб пазнаць іх сэнс патайны. Але голас праўды, згоды Не замрэ ў душы ніколі: Будзе клікаць ён да волі, Будзе ў сэрцы жыць заўсёды, Як той вобраз лепшай долі.

Нікла жыцце ў шумным лесе, Агаляўся твар зямлі, I ляцелі ў паднябессі З звонкім крыкам жураўлі. Восень ткала ўжо красёнцы Мяккай чырвані ў лістах, Восень спеў вяла бясконцы, З ветрам ходзячы ў кустах; Восень прала кужаль тонкі — Павуціння белы лён; Восень шэрыя заслонкі Моўчкі клала на адхон. Восень шла ў сырым тумане, Восень клыгала ўгары, Восень песні пела зрана, Восень ныла ўвечары; Восень слала дзень свой хмурны Па падатак у лясы, Каб на долы стол хаўтурны Там заслаў ёй абрусы. Ішоў зранку дзень пануры, Ахінуўшыся ў імглу, Вочы шэрыя прыжмурыць I міргне вятру-арлу. I падыме вецер спевы, Захістаюцца лясы, I даюць падатак дрэвы, Лістам сцелюць верасы. Адзін верас і красуе, Там чуваць яшчэ жыццё, А той вецер ліст драсуе, Размятае, бы смяццё. Глухла поле, замірала, Як бы дух пранёсся злы, I ў задуме пазірала Даль з-пад шэрае імглы. Так на дзетак глядзіць матка, Як расходзяцца яны Па ўсім свеце з роднай хаткі На мяжы свае вясны. Нейкім жалем павявала Ад аголеных палёў, Ад шнуроў тых, дзе бывала Нёсся шолах каласоў. Там цяпер ралля чарнела, Глыбы ўскопанай зямлі, I пакошу сеткай белай Павуцінкі заплялі. Пад агульны смутак гэты Граў Сымон цяпер адзін, Граў прашчанне жыццю лета, Спеву-радасці далін; Граў разлуку з дзедкам мілым: Дзед не ўздужаў далей жыць — Пад крыжом, пад тым пахілым, Дзедка, друг яго, ляжыць. Нейк няждана смерць скасіла, Хоць даўно яна, як цень, Шла за ім, свой міг сачыла I забрала ў ясны дзень Пры ўсіх людзях, сярод поля, Як ён трошкі прыкархнуў; Згас стары дзядок без болю, Раз ці два адно зяхнуў. Перацёр век дзед бязродны, Ціха жыў, цішэй сканаў, I ніхто ў пясок халодны Слёз гарачых не раняў I не плакаў над труною: Быў пастух — цяпер няма, I халоднай цішынёю Агарнула яго цьма. Толькі у часе пахавання, Як закопвалі труну, Горкі смутак развітання Ўскалыхнуў душу адну. — Дзедка, міленькі дзядуня! Нашто ты памёр? нашто? Хто ж мяне цяпер прыгорне? Хто мне слоўка скажа? хто? — Прытуліўшысь пад крыжамі, Ціха хлопчык галасіў; Стук каменьчыкаў нажамі Біў яго і дух гасіў.. Пахавалі і накрылі, Бомкнуў звон разы са два, А налета на магіле Быльнік вырасце, трава. I цяпер вастрэй Сымонка Адзіноту ў сэрцы чуў, Нейкі смутак, бы пялёнка, Моцна душу агарнуў. Гляне ён вакол на поле: Унь там груша, там лясок, А там жоўценькі пясок, А дзядка не ўгледзіш болей, Ён памёр. I што з ім стала? Дзе ж падзеўся яго дух? Ці душа ў зямлі прапала, Як агонь: згарэў — і стух? Ці яна па свеце ходзіць, Як туман які, адна, I спакою не знаходзіць, I нікому не відна? Смерць, жыццё… Дзіўно ўсё гэта! I нашто жыць? каб сканаць? Смерць прыйшла — і песня спета, I прыложана пячаць. I няўжо не будзе следу, Жыў на свеце ты, ці не?.. Смуткаваў хлапчук па дзеду I з ім бачыўся… у сне. А багацце, што дзед справіў За век доўгі — скрыпку, смык, — Ён Сымону ўсё аставіў. — Ты — музыка-чараўнік! Грай жа, дзеткі: скрыпка важна; Смутак ты ёй свой вальеш, I душа заплача кажна, Як ты смыкам павядзеш, Бо хто ў горкай паняверцы Крыж нясе свой, жывучы, У таго ў людское сэрца Есць праўдзівыя ключы. Грай жа, хлопча, і старога Ты хоць раз успамяні, Бо мне жыць, браток, нямнога: Мае злічаны ўжо дні. З скрыпкай збудзеш сваё гора, З ёю ты ўжо не адзін; Скрыпка — хлеб твой і апора, Дык шануй яе, мой сын: Скрыпка верна ўсім служыла, Каб і ты ёй верны быў, — Гаварыў пастух Курыла, Як духоўніцу [3] рабіў. I цікава была скрыпка, Як бы ў ёй быў хтось жывы: Мнагаспеўна, звонна-гібка, Бы выказвала славы, Як па струнах смык бывала Ручка здольная вяла: Добра гэта скрыпка грала I звінела і гула. Рад быў хлопчык: дар вялікі, Неспадзеўны то быў дар, А Сымону лёс музыкі Усміхаўся ў сонцы мар. Ён са скрыпкай неразлучны, Не спускае яе з рук, А ў час вольны і спадручны Граў і цешыўся хлапчук. А як часам горка стане Ці засмуціцца чаго, Скрыпку ўспомніць — сонца гляне, Асвятляючы ўсяго. I што ён ні ўчуў бы толькі, I пальецца з-пад смыка Гоман песні, віхар полькі, Вір бурлівы «казака». — Вось глядзі — музыка новы I які яшчэ скрыпач! Спрытны, здатны, адмысловы; З вузел сам, а ўжо пабач!.. — На Сымонку і дзяўчаты Паглядалі цікавей, Ім пацешыць сэрца ў свята Запрашалі ласкавей. I Сымонка пад бародку Дар старога дзеда браў Ды, прысеўшы на калодку, «Каваля», «кадрылі» граў. Спрытна пальчыкі хадзілі, Смык то плаваў, то лятаў, Дружна струны гаманілі, Бы іх віхар калыхаў, То разгульна і шалёна, То спакойна, ледзь чуваць… Нават дома на Сымона Сталі йначай пазіраць. «Ну, што ж? хлопец не загіне, — Маці думала аб ім: — Можна будзе жыць хлапчыне Скрыпкай, талентам сваім; Падзаробіць і на хату Дапамогу сваю дасць, Хоць не будзе тае страты, Хоць малую ўнясе часць». Бацька, хоць не прызнаваўся, Ды таксама трохі мяк, Калі часам даставаўся З-за сынка увагі знак. Ды Сымонка неахвотна Граў «кадрылі», «кавалі», — Біў ён болын на лад маркотны, Дзе пакутаю зямлі Аддаваўся спеў гаротны, Слёзы жаласці цяклі, I дзе чуўся жаль, уціскі, Крыўда, гора бедака, Бо свет смутку болей блізкі Быў для сэрца хлапчука.

Духоўніца — духоўнае завяшчанне.

Час падходзіў за пакровы. Вецер ліст з лясоў атрос, I на поле свае ковы Кінуў злёганьку мароз. Агалела поле. Знята Збажына з яго даўно. Глуха, пуста і зацята, I нікога не відно. I ціхутка, бы ў магіле, Звіс нязрушана туман I свае валокны-крылле Абапёр на той курган. Адзінотай і пустэчай Ўсюды веяла з палёў, Нейкай мляваецю старэчай Аддавала ад лугоў. Жыццё ўнікла. Бы ў жалобе, Неба цьмілася, зямля; Толькі ў руневай аздобе Вочы песціла ралля. У такі час наш музыка Пасвіў статка авячок. Ціха, глуха, ані зыку. Сеў пад хвойкай пастушок, А авечкі рунь шчыпалі Каля лесу тут адны Ды трывожна пазіралі I пужаліся яны. Але іх такая ўдача: З глупства пудзяцца, бягуць, Камень, хвойку, куст убачаць, Капыткамі землю б’юць. I Сымонка з іх смяяўся: — Вось дурныя, ха-ха-ха! Куст ім страхам паказаўся! — Пад гаворку пастуха Заспакойвалася статка, I час зноў праходзіў гладка. Але сёнкя надта пудкі Штось авечачкі былі. — Ну, што з вамі, мае шуткі? Што вы ў голавы ўзялі? — Гаварыў Сымонка з імі, Дый самога страх шугаў, I трывожна ён вачыма Поле, хвойнік азіраў. — Ці не воўк іх тут пужае? — Толькі так памысліў ён — I затросся ўвесь Сымон: Воўк з ядлоўцу вылятае Ды ў авечкі проста садзіць, Злы, раз’юшаны, бы кат, I дзе хлопцу з ім тут зладзіць, Бо такі драпежны гад! Пасць разяўлена, зубата, Сам вялізны і сівы, Хіб адкочан, шэрсць узнята, Нават клык відаць крывы, — Вельмі страшны з галавы! Драпанула раптам статка, Аж па полі пайшоў грук, А ён — хоп за карк, лапатку Ці за горла і — каюк! Воўчым зубам чуць кранецца Ці грудзінай дасць упол — Ні адна не страпянецца, Трупам кінецца на дол. З немым крыкам перапуды Хлопчык кінуўся туды. — Га! ага! Ты-га, паскуда! Людзі, воўк! Сюды! сюды! — Разагнаў усіх звяруга, Трох на месцы палажыў, А баранчыка схапіў I панёсся ў лес, зладзюга! I такі быў страх блазноце! З крыку ён зусім ахрып, Перасохла хлопцу ў роце, I язык яго прыліп, Не мог вымавіць і слоўка, Пабялеў, як той папер. Ох, нагнала ліха воўка! Што ж рабіць-чыніць цяпер? Страх і жаласць агарнулі, Плача горкімі слязьмі. Людзі гэты плач пачулі, З лесу едучы з дрыўмі, I на крык хоць беглі жыва, Ды не ўпору ўжо прыйшлі: Пазбіраць авец пудлівых Толькі хлопцу памаглі. Гнаў Сымонка рэштку статка, А самога страх шугаў: Не даруе яму татка, Што авец не ўпільнаваў! Чула сэрца, што праборкі I папругі не мінуць, Што скрозь столь убачыць зоркі, Як наджэгі [4] зададуць. А аб тым, што ён нявінен, I не думаў хлопчык тут: Хіба ж быў яму адчынен Справядлівы бацькаў суд? Але ж не! ён скажа: «Тата! Крукам я стаяў, глядзеў, Ды знянацку воўк пракляты, Як той віхар, наляцеў. Я гукаў, ахрып ад крыку. „Га-а!“» — Ён голас тут падаў, Ды ў яго хрыпаты, дзікі Голас з грудзяў вылятаў. Толькі ж дома не павераць, Ох, раскоціцца там гром! Не хацеў бы ні вячэраць, Ні паказвацца і ў дом. Ішоў хлопчык у трывозе, Замаркоціўся, прыціх, А прад ім вязлі на возе Трох авечак нежывых. Вот

сяло ўжо недалёка, Затрымаўся ў полі ён. Унь іх хата, і высока Шэст убіт каля акон. Вось спыняюцца мужчыны I авец у двор нясуць. На спатканне ім з адрыны Два дзядзькі яго бягуць, Штось гавораць… там і маці… Людзі сыпнулі туды… «Ну, прапаў ты, Сымон-браце! Ой, бяды будзе, бяды!» А вось чэша дзядзька Юрка. — Добра выпасвіў авец!.. Дзе ж баранчык?.. Ось і шкурка, Ось і мяска!.. маладзец! Страты — добрая палова… Скубянуў, дык скубянуў! — I больш дзядзька ані слова, Толькі поглядам кальнуў, Сам пагнаў у двор авечкі, А Сымон адзін зусім, Торбу звесіўшы праз плечкі, Ідзе воддалек за ім, Ды маўклівы, бы акуты Гэтым горам і бядою I бязмернаю жудою Да зямлі быў дух прыгнуты. Вось і дворык іх і хата, Людзі ў весніцах, дварэ; Шуму-гоману багата, Нейкі рух усіх бярэ. А туман, імга пустая Цяжка звісла над сялом. Хлопчык цьмяна памятае, Што тварылася кругом. Так, абрыўкі з’яў-малюнкаў, Слоў нязвязаных нічым, Недарэчных вырахункаў, — Ўсё вілося перад ім. — Але ўсе ж папарываны! Ты ж чаго глядзеў? дзе быў? Вужу, гадзе шальмаваны, Лепш цябе б ён задушыў! — Бацька ў роспачы, у злосці Кінуў жмут калючых слоў. Не, чакаць няма мілосці, Але ён на ўсё гатоў: Будуць лаяць — няхай лаюць, Будуць біць — няхай і б’юць, — Тыя грозьбы не пужаюць I не кратаюць нічуць. Усяму, усім старонні, Ён стаіўся ў кут адзін, Ён нібы ў пустым бяздонні Стаяў некалькі часін. — Што стаіш там, як закляты? Гора ты нам, не дзіця! — Кажа маці: — ідзі ў хату, Недапека ты, куцця! — I ўздыхнула. Мусіць, матцы Шкода стала бедака, Трэба ж к сыну хоць азвацца: А йдзе бацька з хлевушка, Ён узбураны, сярдзіты, Бровы ссунуты на нос… — Годзі ўжо, Панас, не бі ты, I так розум ён растрос. — Вон адгзтуль, каб і смроду Мне твайго тут не было! Ты штодзень мне робіш шкоду, З-за цябе і на сяло Паказаць мне брыдка вочы! Бяры скрыпку, смык і — вон! Ідзі з дому, куды хочаш — Больш не сын ты мне, Сымон! — Хлопчык, змешаны з гразёю, З дому выгнаны, стаяў Каля пуні пад страхою I ў мрок ночы пазіраў. Ён не плакаў — зніклі слёзы, Яны ўсе — на дне душы. А дзесь вецер вербалозы Над балотам варушыў. А ён глух, не чуў нічога. А куды йсці? да каго? Ён не меў нідзе нікога, Хто б схіліўся да яго. Пастаяўшы, хлопчык рушыў, Пералез знаёмы плот, Скрыпку ўзяўшы, і патрушыў Упярод і ўсё ўпярод. — Трэба, бацька, ведаць меру! Хіба так ён вінават? Дзе яму даць рады зверу? Ідзі кліч яго назад! — Сэрца маткі не ўтрывала: — Хлопец з страху пабялеў. Перапудзіўся не мала, За дзень гэты пастарэў. — От, няхай там паскавыча: Не дзе дзенецца, не йдзі: Змерзне, сам, нябось, прысмыча; Сядзь ты лепей і сядзі. — Толькі ж маці не ўсядзела, Выйшла ціхенька на двор. — Дзе ты? — клікнула нясмела. Неба цёмнае без зор Непрыветна пазірала, Цьма халодная маўчала, Матцы кідала дакор I папрокі ёй за тое, Што пакрыўдзілі сынка. I за што? за так пустое — Ці ж ухілішся ваўка? Хлопца выгнаць проціў ночы! — Го-о, Сымон! — і ціха зноў, I глядзяць дарэмна вочы Па куточках між платоў; Выйшаў бацька. — Ідзі ў хату, Не туляйся, а то — дам! Чуеш! слухаць трэба тату! Што хаваешся ты там? Нябось, бачу! — Ды нічога Ён не бачыў і не чуў. А мрок-багна строга-строга Неба, землю агарнуў. Бацькаў гнеў даўно мінуўся. Як ні страшыў, ні гукаў, Ды Сымонка не вярнуўся, Слыху-голасу не даў.

Задаць наджэгі — набіць, пакараць.

Частка другая

Калі вясною Над зямлёю Раняла сонейка праменні, Яно сказала ім тады: «Ляцеце, промені, туды, На баль мой выклічце стварэнні, Ўдыхнеце дух ім малады, Цяплом сагрэйце і каменні, Няхай зямля на ўсе лады Спявае радасць адраджэння, Няхай там знішчыцца суценне, Адбітак смерці і жуды». І косы тыя Агнявыя, Свайму пакорныя закону, Ляцяць з нязмераных вышынь, І жыватворная іх плынь Зняла цямраную заслону — Зацяты сон нямых пустынь. Выходзь, зямля, з свайго прыгону, Развей ты сон і чары скінь! І ткуць прамені ёй карону; З свайго надземнага амбону Яе вянчае неба сінь. Адна палоска, Сонца коска, Каля пустэлі пралятала, Сустрэла хмарку на пуці. «Спыніся, промень, не ляці: Сагрэта ўжо зямная гала, Мяне ты, промень, асвяці!» Яна ад холаду дрыжала І нікла ў жудаснай муці. Праменю сонца шкода стала Прыгожай хмаркі, што ўмаляла Ёй косы сонцам заплясці. І ён спыніўся І скланіўся Перад няшчасцем хмаркі Божай: Яна — адна, навокал — жуд, Пякельны холад, мрок і мут. І кінуў промень блеск свой гожа, Нібы стварыў ён з ёю цуд: Заззяла хмарка так прыгожа, Што хто ні бачыў яе тут, Звясці вачэй з яе не можа. Ён з ёю дзеліць падарожжа, Але завуць яго на суд. За што? за тое, Што святое Парушыў сонца прыказанне І, не дасягнуўшы зямлі, Куды ўсе посланы былі, Каб знішчыць цьмы там панаванне, Адстаў свавольна ад сям’і, Разліў свавольна сваё ззянне У цемры хмарчынай раллі. «Блукай жа ты ў пустой далі!» Ён быў асуджан на выгнанне І на бясконцае блуканне Паміж нябёсаў і зямлі. Ноч над светам панавала. Поле жудасна маўчала І халоднай цішынёй Непрыветна сустрачаЛа Тых, хто з скрыўджанай душой Смутак нёс свой, сваё гора У свет гэты, гэту даль, Каб рассеяць на прасторы Слёзы горкія і жаль І ў дарозе між крыжамі Гэты жаль узгадаваць, Потым песнямі, слязамі Людзям зноў яго аддаць. Шоў Сымонка на спатканне Змроку, цемрадзі палёў, У круг гора і блукання, Мусіць, лёс яго павёў. І ён шоў — куды? не ведаў Ды аб тым і не пытаў; Пад убогі крыжык дзедаў Неўзаметкі прыблукаў. Тут ён толькі схамянуўся, Стаў патрошку разважаць, Пудка ў страсе азірнуўся — Глуха могілкі маўчаць! Ён прысеў на край магілы, Скрыпку збоку палажыў І заплакаў. — Дзедка мілы! Ты адзін у свеце быў, Да каго я прыхіляўся, Ты адзін мяне не гнаў І не крыўдзіў, не смяяўся І ў нядолі памагаў. Голуб сівы мой! ачніся, Пашкадуй мяне, дзядок! — Плакаў хлопчык, і ліліся Градам слёзы на пясок. Плача, бедны, прычытае, Вуха к долу прыхіне, Ды маўчыць зямля сырая, І ў зацятай цішыне Прычытанне замірае. Змогся хлопчык, абяссілеў, Толькі ўсхліпваў ды ўздыхаў. Ён слязамі жаль свой выліў, Смутак імі спаласкаў. І яму так лёгка стала, Як бы што яго ўзняло І так ціханька гайдала І так лёганька нясло. Вось узняўся над крыжамі І паплыў, паплыў, паплыў! Толькі ветрык за вушамі Ціха-ціха захадзіў. А ён дальш усё нясецца, Хмаркі гоняцца за ім І смяюцца, ён смяецца Смехам радасным такім. А над імі сонца ззяе, Іх цалуе, як дзяцей, І праменні пасылае Сустрачаць сваіх гасцей. Лёгка, вольна і лагодна, Бы на крыллях светлых мар, Ён лятае так свабодна У клубах купчастых хмар. Але раптам стала змена: У багне пустых глыбінь Бурнай плыні коціць пена І чарнее неба сінь, Нікне сонца ў чорным муту, Хмаркі спуджана бягуць, І з мінуты на мінуту Свет затопіць тая жудзь. А ён болын ляцець не можа, Страх яго апанаваў. Толькі ж чуе — гэтак гожа Хтось на скрыпцы заіграў. І вярнулася зноў сіла, Страху скінуты гужы. Азірнуўся — зноў магілы І пахілыя крыжы. А на прыкладзе драўляным Бачыць — сівенькі дзядок, Дзед Курыла, ў бель убраны, Галаву схіліў набок І ўсё грае, ды так гожа, Як ніхто яшчэ не граў. Ці не дзедка з падарожжа Небу скаргу пасылаў За дзіцятка, што марнее Без прызору, без бацькоў, Што не песціць і не грэе Ласка мацеры, братоў?.. Слухаў хлопчык спеў нязнаны І няспеваны нікім, І гаілісь сэрца раны, Шкла крыўда перад ім. А дзед грае, смыкам водзіць, Плачуць струны і дрыжаць І такую жальбу родзяць, Што ніхто не мог стрываць: І крыжы на дол прыпалі І схінуўся верх лясоў І граць дзеду памагалі Хорам згодных галасоў. А Сымонка, як прыкуты, Не мог пальцам зварухнуць, Не мог гэтых чараў путы Ш разбіць, ні адхінуць; Толькі ж чуў, што не ўздужае Дый не схоча далей жыць, Бо то дзедка выклікае Яго душу супачыць. Вось-вось ён ужо канае І ўжо чуе смерці ўзмах. Ён не плача, не ўздыхае, І яго не пашыбае Ані жаласць, ані страх. Ды ў той час, калі, здавалась, Дух яго ўжо пакідаў, Дзіва новае зноў сталась: Дзед у скрыпку ўлез, прапаў. І сама ўжо скрыпка грала, Покі лопнула струна, А як лопнула — прапала Сну праявіна-мана. Здрыгануўся, прахапіўся, Галаву падняў Сымон. «Гэта ж толькі сон мне сніўся!» І галоўку звесіў ён. Азірнуўся — скрыпка збоку; Праўда, лопнула струна. То ж сапраўды, ненарокам, Аж яшчэ гудзе яна! Страшна, сцішна хлопцу стала; Увесь тросся ён, дрыжаў; Песня ў сэрцы не змаўкала, Смутак, гнеў у ёй гучаў. Скрыпку ўзяў ён, азірнуўся, Страх пашыб яго мацней, Тут ён боязна прыгнуўся, Ды з тых могілак — барзджэй, Бег, пудліва азіраўся Ды зноў бег па камянёх; Толькі ў полі затрымаўся, Пастаяў на растанцох Пад тым крыжам, дзе дарогі Секлі следам сваім след Ды праз нетры і разлогі Беглі дальш у белы свет. Гэй, дарогі ў край шчаслівы! Гэй дарогі — Паясы! Колькі ножак праняслі вы Праз аблогі, Праз лясы! Гэй, дарогі, ніці-кросна, Тканкі кола І зямлі! Як зацята-безгалосна Паўзверх долу Вы ляглі! Гэй, дарогі-пуцявіны, Чыёй волі Вы ганцы? Што гамоняць каляіны І на полі Растанцы? Вы паведайце нам былі, Што пісалі Вам тут дні; Няхай скажуць вашы мілі, Як знікалі Тут агні! Няхай скажуць вашы далі, Дзе звісае Мгла-туман, Што яны нам абяцалі? Хто не знае Гэты зман! Гэй, дарогі ў чыстым полі, Ніці шэрыя зямлі! Колькі к долі і нядолі Ног людскіх вы праняслі! Выйшла б казка, ды якая, Каб маглі вы расказаць То, што й думка не згадае, Што адным вам толькі знаць! Над Сымонкам думкі ўюцца: Што рабіць? Куды пайсці? Ці назад дамоў вярнуцца, Ці ў свет гора панясці? Ды вялікі свет бясконца, А ён — толькі мошка ў ім, Лёгкі пыл у косках сонца, У прасторы тонкі дым. Чужаніца між сваімі, «Непатрэбны дармаед», Як пагодзіцца з чужымі? Як сустрэне яго свет? І дадому ж ён не пойдзе Здзек цярпець і спіну гнуць, Долю знойдзе ці не знойдзе — Гайда ў пуць, далёкі пуць!

Заблішчала, заззяла на ўсходзе лука — Бераг неба над краем зямлі; Залатыя чаўночкі ўсплылі З безбярэжнай далі. Разлівае ўжо блеск агнявая рака, І чыясь там рука Аднімае заслону з зямлі. А з-за краю нябёс вочы ўскінуў дзянёк, Сыпнуў чырвань на шапкі лясоў, Нясе жмут залатых каласоў, Абрусоў, паясоў Белы свет убіраць, небу сплесці вянок, І рассеяўся мрок, Адамкнуўся цямраны засоў. І балуе пажар — іскры сонцавых кос, — Разнімаецца шырай, дужэй, — Ясны дзень павядзе цяпер рэй. На душы весялей, А ўчарашняга дня кроплі вылітых слёз Замарозіў мароз — Срэбрам іх парабіў, чарадзей! Шоў Сымонка, углядаўся, Як гарэў і ззяў усход, Як дзень новы з ім вітаўся І зваў весела ўпярод. І ён шоў, мінаў сялібы, Што чарнеліся ўдалі, Шоў прасткамі цераз скібы Свежаўзоранай зямлі, Каб з людзьмі не сустракацца І хітрэй схаваць сляды, Бо мог кожны запытацца, Хто, адкуль ён і куды Ідзе рана так, да свету, Абарваны, чуць адзеты І абуты ў пасталы? Доўга ён трапаў, далёка Кінуў роднае сяло. Над лясамі ўжо высока Сонца ўгору падышло І выгнанніка ласкала, Грэла, песціла цяплом І, як матка, цалавала Тою коскаю-святлом. Як смяюцца толькі дзеці, Усміхнуўся тут Сымон, Бо пачуўся, што на свеце Не адзін ён — з скрыпкай ён! Вочкі хлопчык ускідае, Каб акінуць гэту даль, Крэпне сілка маладая, Чаго ж шкода? чаго жаль? Эх, што можа быць дарожай Вольнай волечкі, палёў? Гэтай сіняй далі гожай, Невядомай і прыгожай, Без канца, без берагоў? Гэтых хмарак злататканых, Ветру посвісту ў палёх, Думак светлых, мар нязнаных І нікому не казаных Казак лесу і дарог? Што цікавей падарожжа, Негаданых з’яў быцця, Шуму лесу, спеву збожжа, Новых песень запарожжа, Спеву новага жыцця? Эх, ты, шыр-прастор далёкі! І шчаслівы будзе той, Хто, душою адзінокі, Вольны сэрцам, яснавокі, Згодна злучыцца з табой! Ды Сымонка з-за трывогі Ночкі жудаснай не чуў, Што балелі яму ногі І што голад яго гнуў. Вось задача, дык задача: Дзе і як здабыць яды? Папрасіць хіба, няйнача? Да дзе сунуцца? Куды? І ён стаў шукаць вачамі, Дзе б спыніць іх і на чым. Унь там хата за карчамі, Якраз з коміна йдзе дым, Коціць лёгкія клубочкі, Дужкай звіўшыся ўгары, І так вабяць яго вочкі Тыя ціхія двары! Пэўна, там пякуць аладкі. Вось каб блінчык, хоць адзін!.. Ён вачэй не зводзіць з хаткі, Мысліць некалькі хвілін… Не, брат, трохі рызыкоўна: А спытаюць: хто такі? Небяспекі ўсюды поўна, — Не, туды йсці не з рукі. Дый сабакі там ліхія, — Далей лепш пайсці адсюль. Ён мінае хаткі тыя, А ў жывоціку — буль-буль! Слабасць чуе, млеюць ногі, Але йдзе — куды? зачым? Трудны першыя парогі, А што далей будзе з ім? Так ідзе ён, а з ім поруч Думак коціцца клубок. Раптам нікне ў сэрцы горыч — Унь кудзеліцца дымок! Як ён мілы і павабны, Толькі й можа знаць пастух. Тчэцца сіні шнур ядвабны. І спакойны такі рух! Сам агонь у полі тлее, Нікагусенька няма. Хлопчык зразу весялее, — Духам падаў ён дарма. Знікла гора, як бы труска, Дым знёс цяжкую думу; Будзе хлопчыку закуска, Будзе снеданне яму! Бо на полі бульбы многа, Бульбы можна напячы. І бярэ тут рух малога, На агонь нясе карчы. Чуць агоньчык разгарэўся, Ён — у бульбу на загон; Так капае, аж угрэўся, Бо свой клопат — не прыгон. Бульба ў прыску, а над прыскам Бурна полымя гарыць З шумам-трэскам, з нейкім піскам, Бы з ім хоча гаварыць. Той агоньчык разгараўся, Бойка полымя шугаў, З-пад карчажкі выбіваўся, Тонкай стужачкай звіваўся І паленцы ахінаў; І дымок пагульваў жвава, Гнаў клубочак за клубком, Браў улева, рваўся ўправа, Бег раўнюсенькім слупком У прасторы горных светаў І губляўся там, знікаў… Жартаўнік агоньчык гэты! Дзе ж наўперад ён блукаў? Думаў хлопчык: — Ён цікавы! Дзе ж ён быў! Дзе будзе зноў? Ён і злосны і ласкавы, Ён спакойны і рухавы, Ён і стар і вечна ноў. Ён патухне, а жыць будзе… Хіба ў ім жывы дух ёсць? Я ж у свеце толькі госць, Як і госці ў свеце людзі… Дзіўна гэта, страх цікава; Я б хацеў быць сам агнём: Я б дымком па небе плаваў, Па зямлі б хадзіў святлом. Дагарэлі дровы, — Полудзень гатовы. У Сымонкі баль ды годзе, Ён усеўся на калодзе, Ён у лесе, бы ў гасподзе. А настольнік — пласт імшысты, Ды прыгожы, ды іскрысты, З густам вытканы і чысты. Тыя ніткі зямля прала, Тую пражу сонца ткала. Коскі сонца хлопцу служаць, А бульбінкі толькі тужаць: Ён не можа іх адужаць, Аж зайздросцяць яму сойкі, Штось сярдзіта свішчуць з хвойкі, Справа чуць не йдзе да бойкі. І мурашак бярэ дзіва, Прыпаўзлі сюды маўкліва, Пазіраюць унікліва, Па-сваему б’юць у лапкі, А Сымон сядзіць без шапкі, Бульба тая смачней бабкі. Узмацніў хлапчынка сілы, Уздужаў ён і ажыў, — Тут куточак такі мілы, Так ён добра паслужыў! Нават кідаць яго шкода. Ён прысеў на гладкі пень. Зацішно, і ў сэрцы згода, — Хоць сядзі тут цэлы дзень. Ён сядзіць, а ў ім штось грае, Нейкіх спеваў шум дзіўны, І няма ім канца-краю, Ім валодаюць яны. Дзе ж ён чуў іх? І адразу Ноч успомніў тут Сымон, Постаць, дзедаву выразу, І ўсё, што навеяў сон. Ён наладзіў скрыпку жыва, Чуць крануўся струн смычок, Звонкіх зыкаў пералівы Поўняць лес, маладнячок. Свет забыў цяпер Сымонка, Скрыпцы душу ўсю аддаў, І пайшла-пайшла гамонка, — Лес смяяўся і рыдаў. А скрыпіца галасіла Смутнай восені дажджом, Адчувалася ў ёй сіла, Што лілася ручаём; І адразу адрывала Спеў магутнасці яна, Каб зноў квола задрыжала Яе чуткая струна. Граў Сымонка і часамі Смык ад скрыпкі аднімаў І кудысь углыб вачамі Пільна-пільна пазіраў, Потым зноў ён ачынаўся; Сэрца білася ў грудзях, І агоньчык запаляўся Ў яго кругленькіх вачах. Зноў над скрыпкаю жалобна Смык хадзіў, бы штось раняў, І слязамі дробна-дробна Лес, дубраву напаўняў. Хлопчык змоўк і здрыгануўся, Аж падскочыў: перад ім Сівы дзед стаіць, сагнуўся, Вокам міргае сляпым. Страшны, бледны, абарваны, Жыцця пасынак, бядак, На ім торбы і лахманы, У руцэ кій — то жабрак. — Хто ты, хлопча? — дзед пытае: — Чый сынок? якіх бацькоў?.. Ну ж і хлопец! Моц святая! Маладзец, каб я здароў! Тваё гранне гоіць раны, Ну й мастак ты, хоць малы! — Хлопчык бачыць — дзед рахманы, Хоць і страшны, ды не злы. Але што сказаць адразу: Праўду вылажыць? салгаць? Дзед стаіць і жджэ адказу, Потым зноў давай пытаць. — Я… так… хлопец… падарожны, Праз сябе сам… Я… нічый! — І пры гэтым асцярожна Ён зірнуў на дзедаў кій. — Як жа гэта: сам сабою? — Дзед ускінуў плечуком: — Ты ж не вырас пад вярбою Ці ў бары баравіком? — Я, дзядок, прагнаны з хаты І іду… куды? у свет! — Болып дзівіўся дзед кудлаты, Разважае нешта дзед. — Гм, хлапчынка: свет вялікі, А прыпынку ў ім няма, Прападзеш, бы яблык дзікі, Цяпер восень, там зіма. Дзе ж ты дзенешся зімою? Хто табе прытулак дасць? Эх, спазнаешся з бядою! Эх, шырока яе пасць! Горка, горка давядзецца, Ты старога запытай. Ой, часамі так прыпрэцца, Што хоць рэпачку спявай! А на свеце, хлопча, ўсякіх Многа знойдзецца людзей. На пахілых і сабакі Брэшуць злосней і гарэй… Як жа ты надумаў, дзеткі? — А не ведаю… ніяк… — Го, то кепска, мая кветка! — Галавой матнуў жабрак. Змоўк дзядок, маўчаў Сымонка, Апусціўшы вочы ў дол, А стары разважыў тонка І так кажа: — Што ж, сакол, Вось што я табе параю, Каб не траціць лішніх слоў: Я стары і лепей знаю, Што рабіць, каб я здароў! Пойдзем, хлопча, маім шляхам: Будзе нам латвей удвух; Ты не будзеш жыць пад страхам, Што злы голад выне дух. У мяне ж ёсць свая хатка, Нажабруем, купім дроў; Печ прыгорне нас, як матка, Добра там, каб я здароў! І не трэба чыёй ласкі, Хай сабе трашчыць мароз, Мы расказваць будзем казкі — У мяне іх цэлы воз. — Ну, а біцца дзед не будзе? — Што ты! Не, каб я здароў, Каб памёр на гэтым грудзе! — Калі так, то я гатоў. — Дзед сядае на калоду І, заместа барышу, Дае сальца малышу, Каб азначыць тую згоду.

III

Нікне ночка. Дзень чуць значна З смехам ясным на вуснох Ідзе з ёю ў стэп няўбачны І губляе ў глыбінох, Цёмна-сініх і далёкіх, Там, дзе зорачкі гараць І дзе хмарак адзінокіх Віхр не смее заганяць. Як той дзень за ночкай следам Ходзіць кожную пару, Шоў Сымон за старцам-дзедам, Дзед — уніз, ён — угару. Дзед слабеў і траціў сілы, Круг жыцця ён замыкаў І ступаў на край магілы, Хлопчык круг свой пачынаў. Шлі яны ад хаты к хаце, З вёскі ў вёску, з краю ў край, У сярмяжках — латка ў лаце, З адным толькі словам — дай! І ў прыгодзе ўсё бывала: Ціснуў холад іх, мароз, Снегам вочы засыпала, Вецер торбачкі іх трос, Як шалёны, выў, смяяўся, Біў у твар і з ног скідаў Ды ў лахмоцце забіраўся, Шапкі з іх галоў зрываў І ганяў па снежным полі, Злы, бязжаласны вар’ят. І Сымонка, як ніколі, Зазнаў горачка тут шмат. Але хлопча шоў пакорна, Мерным крокам, як і дзед; Сцежка ўсюды ім прасторна, Ім адчынен белы свет. Ды што нам у тым прасторы? Што нам шыр без берагоў, Калі мы — чаўночкі ў моры Без вясёл, без жагялёў [5] ? І арлу прастор не мілы, Хоць і волен яму пуць, Калі ён не мае сілы Вольна крыллямі ўзмахнуць І ляцець, куды ён хоча — У бяздонне глыбіні, Там, дзе ў хмарах гром ракоча, Самі паляцца агні. Неразлучны з скрыпкай-другам, Хлопчык шоў, у снезе вяз, А па хатах з дзедам цугам, Вочы ўзняўшы на абраз, Пеў жабрацкія літанні, У тон дзеду патрапляў, І дзядоўскія спяванні Ён на скрыпцы выйграваў; І тады, як зрэдку спевы Песень дзедавых святых Ціхім жаласці павевам Струн краналіся жывых, Скрыпка раптам ажывала І ўжо новым языком Жаласць сэрца выяўляла І звінела пад смыком. І тады вакол Сымонкі Ўсе збіваліся цясней, А дзядоўскія скарбонкі Накладаліся паўней. Грош завёўся ў дзеда ў латах — Запамог Сымон яму… Так па дворах і па хатах Перакідалі зіму. Надакучыла ж зіміца! Прыхадзі хутчэй, вясна: Ты — крылатая зарніца, Ты — прызыўная струна, Ты — дзяўчынка-чараўніца, Ты прыветна, ты ясна, Гучнай радасці паўна; Ты — надзей і мар злучэнне, Ты — гром песень, цішыня, Ты — надзорнае імкненне, Ты — прастора-шырыня, Ты — прыгожасць-летуценне. Ты — развага-глыбіня, Усмех радаснага дня. Прыхадзі ж, вясенька-радасць, Буйна росамі заззяй, Хай твая краса дабра дасць І абудзіць гэты край! І прыйшла яна, княгіня, Пазганяла снег з зямлі, І дзе толькі вочы кіне, Ажыўлялася пустыня, Травы, красачкі раслі. А Сымонка нецярпліва, Сам не знаючы чаму, Ждаў вясеньку, ждаў, як дзіва, І кляў холад і зіму. І цяпер ён быў вясёлы, Бо ён чуў, што ён жыве, Што жыве з ім лісцік кволы; Жыцце чулася ў траве, У гаёчку, у лясочку, На палях, і на лугах, І ў зялёненькім лужочку, І ў крынічных берагах; І ў душы бы штось спявала, А пра што, душа не зн’ала — Так спявалася само; Чуў хлапчынка, што спадала З шыі цяжкае ярмо Адзіноты, долі горкай, — Свет хацелася абняць І людзям бліскучай зоркай У іх цемрадзі заззяць І сказаць ім, як шчасліва Можна жыць і на зямлі, А яны ўсе — злы-маўклівы І гняўліва-абурлівы, З рубяжоў дабра зышлі. Ён любіў і неба гэта, Недасяжную глыб-сінь І бязмежжа горных светаў І адвечную іх плынь. Ідуць часам яны з дзедам, — Месца слаўнае, цяпло, Час паўднёвы прад абедам. — Э, куды наша ні шло, — Кажа дзед: — прысядзем хіба? — Хлопчык згодзен, хлопчык рад, Хоць не любіць дзеда-грыба: Дзед залішне скупават, Толькі цешыць абяцанкай, А не справіць халата, І стары, а жыве зманкам, Дзед — шалыга [6] , шалахта [7] . А дзед сядзе каля дуба, Кій паложыць на траву, Люльку возьме ў рот бяззубы І пахіліць галаву Ды пачне сваё казанне, Як павінен жыць Сымон, Каб праз тое навучанне Лепш прыбраць яго ў палон, Бо таму не збыць пакуты, Хто б над старасцю накпіў. — А скажы, дзядок: чаму ты Мне халацік не купіў? Бач, халат мой: — кучка гною І няма ў ім рукавоў! — А нашто халат вясною? Ну, нашто, каб я здароў? Меў бы ты халацік новы, Дык які б ты быў жабрак? Людзі пальцам ткнуць гатовы: Жабраку абнова — брак! Людзі скажуць: ён багаты, Паглядзі, які халат! На парог не пусцяць хаты, Крыкнуць: «Вон, пайшлі назад!» Зацкуюць яшчэ сабакам Ды дадуць і кулакоў… Рвань ёсць беднасці адзнака, Беднасць — доля жабракоў. А зірнуць, вось, на такога, — Хіба той не дасць, хто ліх… Слухай ты мяне, старога, Лепей ведаю я іх. — А скажы, дзед: ці не можна Жыць праўдзіва, а не так?.. — Ну, а як, скажы, а як? Галава твая парожна! Дзе ж тут зман той? вось дзівак! Раз узяўся ты за гуж, Не кажы, што я не дуж; Трэба ведаць тут парадкі: Зверам будзь сярод звяроў, Між авечачак — ягняткам… Толькі так, каб я здароў! Ты паслухай, што скажу я: — Думала варона, Чорная хвальбона, — Хай не марыкуе, — Думала-гадала, Што ёй свету мала І чагось бракуе. Пташкі ўсе, як пташкі: Лёгкі лёс ці цяжкі, А жывуць як трэба Хто жыве ў балоце, Гнёзды ўе ў чароце, Мае свой кус хлеба: Чапля ловіць рыбу, І ў сваю сядзібу Носіць бусел лсабы. Плюхаюцца качкі, Гусі, іх сваячкі, — Ім вада была бы. А хто жыў на полі, — Меў там свае ролі, Свой парадак пэўны. Толькі той вароне Паў на глузд, Сымоне, Замер неспадзеўны: Хоча быць арліцай, Бліснуць бліскавіцай У надземнай багне, Каб ва ўсім стварэнні Выклікаць здзіўленне — Славы сабе прагне. І варона з шула Крыллямі ўзмахнула — Вышай, вышай, вышай! Яна ўжо высока, Чуць угледзіць вока, І здаецца мышай. Толькі ж хто ні гляне На яе лятанне, Кажа: «То ж — варона!» Бачыць — прагарэла, Бо не выйшла дзела, Не па ёй карона! Але не шманае Пташына дурная, Новы шлях цярэбіць: «Спаганю сваё я, Спробую другое — Паплыву, як лебедзь!» Дэбае варона На адхон затону, Дэбае, гяргеча; Стала над вадою І — бух з галавою! Шугнула, бы з печы! Вымакла, бядачка, Бо яна не качка, Чуць не затанула. Вылезла на бераг, І цана ёй шэлег [8] — Не ўзляціць на шула. Кінула варона Дасяганне трону, Зноў ідзе на летнік [9] . І да гэтых часаў Ёй зачынен засаў: Ёй прызначан сметнік. Дык не будзь, Сымоне, Падобен вароне І не круці носам, Слухай ты старога, Не кажы пустога… Ды… змагайся з лёсам! Хлопчык слухаў, ды не верыў: Лжэ ён, гэты стары пень, І дзядоўскія намеры Ясны хлопчыку, як дзень. І Сыыон даўно заўважыў, Як дзед пазухі бярог, Як размовы меў аб кражах, Як казаў аб зладзяёх. — Ці дзед хвор? — пытаў хлапчына, — Што хапаешся за бок? — Дый не дуж такі, браток, — Крэхча хітры старычына, Стогне, войкае нарокам, Як бы й праўда, што баліць; А ў старога там, за бокам, Срэбра цэлы спрат ляжыць. Вось ён байкі выдумляе, Як зладзеяў моцна б’юць, Што за доля іх спаткае, Калі ў пекла пападуць. Як іх толькі не ўшчуваюць: Вараць іх чарты ў катлох, Скуру кіпцямі здзіраюць З іх зладзейскіх рук і ног; Б’юць у спіну бусакамі [10] І жывое мяса рвуць І па пальцах малаткамі Жараць, косці іх таўкуць. А найгорай тым трапляе, Хто няшчасных жабракоў Крыўдзіць або абкрадае — «Не сказаць — каб я здароў!»

Жагялі (польск.) — парусы.

Шалыга — круцель, хлус.

Шалахта — балбатун, лапатун.

Шэлег — тут у сэнсе: нічога не варта.

Летнік — летняя дарога.

Бусак — багор.

1 2 3