Так сказаў Заратустра. Кніга ўсім і нікому

Ницше Фридрих

— стракатыя, яркія і чужыя, сапраўды так! Але не азмрочвала іх ніводная аблачынка — гэтыя загадкі даваліся адгадваць сябе: і вось — у гонар гэтых дзяўчат склаў я тады застольную псальму — псальму за дэсертам».

Так казаў дарожнік, які называў сябе Заратустравым ценем; і перш чым хто паспеў адказаць яму, ён схапіў арфу старога чарадзея і, скрыжаваўшы ногі, азірнуўся вакол, спакойны і мудры: павольна і выпрабавальна ўцягнуў у сябе паветра, быццам спрабуючы на смак новае, незнаёмае паветра чужой краіны. А пасля заспяваў у нейкай адмысловай манеры, з лямантам і завываннем.

2

Пустыня расце: гора таму, хто пустыні хавае — О! Урачыста! Сапраўды ўрачыста! Годны пачатак! Па-афрыканску ўрачыста! Годна ільва, Альбо высокамаральнае малпы — — але не вас, Любасныя

дзяўчаты, Каля чыіх ног мне, Эўрапейцу, пад пальмамі Дазволена сядзець. Сэля. Проста дзівосна! Там і сяджу цяпер, Паблізу пустыні, і ўжо Зноў ад пустыні далёка, Але яшчэ не спустошаны: Бо ўжо паглынуты Гэтым маленькім аазісам… — ён якраз бо разявіў Сваю любасную пашчу, Сама духмяную пашчу: І я ўпаў туды, У салодкую пашчу — і вось Я сярод вас, любасныя дзяўчаты! Сэля. Слава, слава таму кіту, Які даў прытулак госцю! — Ці зразумелі вы Мой вучоны намёк! Слава таму жывату За тое, што ён Стаў утульным аазісам, Як вось гэты цяпер мне: Але што паняверыць мяне — Гэта, што я сын Эўропы; яна Сама недаверлівая З усіх старых жанок. Няхай гэта Гасподзь паправіць! Амін! І вось я тут, У гэтым маленькім аазісе, Як фінік, Салодкі, руды, паспелы, духмяны, Прагны вуснаў дзявочых, Яшчэ болей прагны ўкусу Беласнежных, халодных, Вострых дзявочых зубоў, Якога прагна жадаюць Сэрцы ўсіх фінікаў палкіх. Сэля. Да названых паўднёвых пладоў Падобны, нават дужа падобны, Я ляжу тут сярод рою Гуллівых назолаў-жукоў, Сярод марнасці прахлай Нясціплых, маленькіх, пошлых жаданняў, І намыслаў грэшных, — Сярод вас, О маўклівыя і прадчувальныя Коткі-дзяўчаты, Дуду і Зулейка — А сфінксаваны, хоць адным словам Выславіць мог бы пачуцці свае: (Даруй мне, Божа, Гэты грэх супраць мовы!) — Сяджу тут, удыхаючы водар паветра, Празрыстага, райскага, свежага, У залацістых палосках, Такога паветра Месяц яшчэ не пасылаў — Ані выпадкова, Ані з капрызу, Як расказваюць старажытныя паэты. Але я скептык, Я сумняваюся ў гэтым, Я паходжу з Эўропы, а яна — Сама недаверлівая баба на свеце. Хай выправіць гэта Гасподзь! Амін! П'ючы духмянасць паветра, Уцягваючы ноздрамі прагнымі, Без будучыні, без успамінаў, Сяджу я тут, О любасныя сяброўкі мае, І пазіраю на пальму, Як яна, нібы танцорка, Гнуткім станам чаруе, Сцёгнамі пругкімі вабіць, — Пераймаеш яе, загледзеўшыся! Яна падобная на танцорку, якая Доўга — о, як небяспечна доўга! — Стаіць на адной назе — Можа, яна пра другую забыла? Прынамсі, дарма я шукаў Каштоўную другую палавіну, У святой блізкасці я шукаў Лёгкай тканіны бліскучых адзежын, Тонкіх павеўных спадніц. На жаль, мае чароўныя сяброўкі, Верце — не верце — няма: Яна згубіла другую ножку! Ах, як шкада! Магчыма, яна недзе блукае, Няўцешніца адзінокая? Магчыма, страшэннай пачвары баіцца Ільва жаўтагрывага? Можа, абгрызена ўжо, Парваная на кавалкі? О гора! О гора! Напэўна, ужо з'едзена яна. Сэля. О, не плачце, Пяшчотныя сэрцы! Не плачце, Сэрцы фінікаў! Малочныя грудзі! Салодкія сэрцы! Не

плач болей, Бледная Дуду! Будзь мужчынам, Зулейка! Мужная, мужная будзь! — А можа, дарэчы тут будзе Сябе ўмацаваць Сродкам сардэчным? Намашчанай прыпавесцю? Урачыстаю прытчаю? О! Уздыміся, годнасць, Годнасць дабрачынства! Годнасць эўрапейца! Дыхайце, дыхайце, Мяхі дабрачынства! О! Яшчэ раз завыць, Маральна завыць! Маральным ільвом Перад дочкамі пустыні завыць! — Бо выццё — дабрачынства, О, найлюбаснейшыя дзяўчаты — Палкасць эўрапейца, эўрапейцава страснасць За ўсё даражэйшая! І вось я тут ужо, Я, эўрапеец, Я не магу інакш, памажы мне, Божа! Аман!

Пустыня расце: гора таму, хто пустыню хавае!

Абуджэнне

1

Пасля песні вандроўніка пячора раптам напоўнілася шумам і смехам: і як што госці гаварылі ўсе разам, і нават асёл пры такім захапленні не маўчаў, у Заратустры з'явілася лёгкая агіда да сваіх гасцей і гарэзлівы настрой, хоць ён і радаваўся іх весялосці. Бо яна здавалася яму знакам выздараўлення. І вось паціхеньку ён вымкнуўся на свежае паветра і загаварыў са сваімі звярамі.

«Куды падзелася цяпер іхняя гарота? — спытаўся ён, уздыхнуўшы з лёгкай прыкрасцю. — Падобна на тое, што, пабыўшы ў мяне, яны развучыліся клікаць на дапамогу!

— хоць, на жаль, не развучыліся яшчэ наогул крычаць». І Заратустра заткнуў сабе вушы, бо да радаснага шуму вышэйшых людзей неяк дзіўна дамешвалася аслінае «І-А».

«Ім весела, — сказаў ён далей, — і хто ведае, можа, весяляцца яны за кошт гаспадара? І хоць яны вучыліся смяяцца ў мяне, ды не майго смеху навучыліся.

Але што з таго! Яны ўжо немаладыя і смяюцца, і здаравеюць кожны па-свойму; і не такое чулі мае вушы і не абураліся.

Гэты дзень — перамога: ужо адступае, бяжыць мой стары закляты вораг — Дух Цяжару! Як добра канчаецца дзень, што пачаўся так цяжка і блага!

І ён хоча закончыцца. Вечарэе: ён імчыцца па моры, шалёны верхавец! Як раскачваецца ён, шчасны, летучы дамоў, на пурпуровых сёдлах сваіх!

Неба глядзіць так ясна, свет такі глыбокі: О вы ўсе, дзівосныя людзі, што прыйшлі да мяне, яшчэ варта жыць побач са мною!

Так сказаў Заратустра. І зноў з пячоры пачуліся крыкі і смех вышэйшых: яны зноў загаварылі.

«Торгае гэтая рыба, добрая ёй прынада мая, і вось — адступае іх вораг, Дух Цяжару. Калі я добра пачуў, яны вучацца смяяцца з сябе.

Разбірае іх мужчынская ежа, цвеляць сакавітыя і мацавітыя прыпавесці мае: і сапраўды, я не частую гнілой гароднінай! У мяне ежа воінаў, ежа заваёўнікаў; я абуджаю новыя жаданні.

Новыя надзеі ў іхніх руках і нагах, сэрцы іх расшыраюцца. Новыя словы знаходзяць яны, і скора іх дух будзе дыхаць адвагаю.

Зразумела, такая ежа непрыдатная дзецям і жанчынам, якія пакутуюць ад маркоты — як старым, так і маладым. Інакш неяк трэба пераконваць іхнюю нутробу: не лекар ім я і не настаўнік.

Агіда адступае ад гэтых вышэйшых людзей: што ж! гэта мая перамога. У маім царстве ім небяспекі няма, любы дурны сорам уцякае ад іх, сэрцы іх адкрываюцца.

Яны размыкаюць сэрцы свае, вяртаюцца шчаслівыя гадзіны, яны святкуюць і жуюць — яны робяцца ўдзячнымі.

І тое, што яны робяцца ўдзячнымі, я лічу найлепшым знакам. Яшчэ пройдзе крыху часу, і яны прыдумаюць сабе святы і паставяць помнікі сваім ранейшым радасцям.

Яны ацаляюцца!» — так сказаў радасна Заратустра сэрцу свайму, гледзячы ўдалечыню; а звяры падышлі бліжэй і ўшанавалі яго спакой і шчасце.

2

Але тут Заратустра спалохаўся, бо слых ягоны, ужо абвыклы з шумам і смехам у пячоры, быў раптам уражаны мёртвай цішынёй; а нос яго пачуў дым пахошчаў, быццам палілі сасновыя шышкі.

«Што такое? Што яны там робяць?» — спытаўся ён сам у сябе і падкраўся да пячоры, так, каб убачыць сваіх гасцей, а самому застацца няўбачаным. О вялікае дзіва! Што ж угледзелі вочы ягоныя!»

«Усе яны зноў сталі пабожныя, яны моляцца, яны павар'яцелі!» — сказаў ён, без меры здзіўлены. І сапраўды! Усе вышэйшыя людзі — абодва каралі, адстаўны Папа, ліхі чарадзей, жабрак-дабрахот, вандроўнік і цень, стары вяшчун, сумленны духам і сама брыдкі чалавек — усе яны кленчылі, быццам дзеці альбо старыя пабожныя бабулі, і маліліся аслу. А сама брыдкі чалавек якраз пачаў хрыпець і сіпець, нібыта нешта неверагоднае хацела вырвацца з яго; калі ж, нарэшце, ён апрануў гэта ў словы, дык гата было не што іншае, як своеасаблівая дабрамысная літанія ў гонар асла, якому маліліся і курылі пахошчы. І такія былі словы яе:

Амін! Чта і хвала, і мудрасць, і падзякаванне, і сіла, і слава Госпаду нашаму на векі вечныя!

А асёл крыкнуў: «І-А».

Ён узяў на сябе цяжар наш, і прыняў вобраз слугі, сэрца яго цярплівае, і ён ніколі не скажа «Не», і той, хто любіць Госпада свайго, той карае яго.

А асёл крыкнуў: «І-А».

Ён не кажа: хіба што ўвесь час вымаўляе «Так» таму свету, які стварыў: так ён хваліць яго. І ў гэтым спанатранасць ягоная, што яна не гаворыць: так што мала калі ён не мае рацыі.