Трывожнае шчасце
Шрифт:
— Не ўздумайце марудзіць! Гэта вам не калгас!
— Здраднік, — прашаптала Саша, калі ён выйшаў.
Яна ўпершыню ўбачыла здрадніка, i яе вельмі ўразіла, што ён такі малады, інтэлігентны; яна ўяўляла, што здраднікі — нейкія вырадкі, крэціны, пачвары ці старыя барадатыя кулакі.
— Халуй! Сволач! — вылаяўся Данік. — Калі з лапатай, каб капаць ім магілы, калі ласка… ахвотна пайду.
Поля, баючыся пакідаць Сашу адну, параіла, каб яна пайшла да дзеда Андрэя, у нявесткі якога таксама грудное дзіця.
Пра небяспеку i гора многа гавораць тады, калі яны далека i ёсць яшчэ надзея пазбегчы навалы. Кал i ж гора стаіць на парозе, калі небяспека побач i страх завалодаў людзьмі, у такія хвіліны стараюцца гаварыць пра самае звычайнае, простае, але пра тое, што вельмі дарагое. Саша i Аксана, астаўшыся адны,
Аксана раптам сціхла, насцярожана прыслухалася. У хаце санліва гул i мухі. Каля школы чулася чужая гаворка як напамінак пра гэтую небяспеку. Яшчэ больш суровым напамінкам прагучаў стрэл.
Яны ўздрыгнулі.
— Я баюся, — прашаптала Аксана. — A помніш, я была самая смелая. Помніш, як мы за раку хадзілі, а хлопцы напалохаць нас хацелі…
Саша не помшла, бо не хадзіла ніколі разам з ёй, Аксана была старэйшая, але ківала галавой: усё помню.
Маладуха так захапілася расказам пра сваю ўяўную смеласць, што яны не пачулі, як прыйшоў Данік. Саша першая ўбачыла яго ў дзвярах. Ён стаяў, ухапіўшыся за вушак, з белым як палатно тварам, на якім скамянелі ўсе жывыя юнацкія рысы. Ахнуўшы, Саша памкнулася да яго. Першая яе думка была аб Пол i.
— Дзеда Андрэя забілі.— Голас хлопца быў ненатуральна гучны i зусім чужы. Саша не пазнала яго, ёй здалося, што гэта сказаў нехта другі, з-за дзвярэй.
Аксана заціснула далонямі рот, каб не закрычаць. Потым, без плачу, без слёз, схапілася за грудзі i як бы задыхнулася.
— Ім здалося, што ён вельмі старанна капае магілу… спрытней за ўсіх…
Саша ўсхліпнула, але сказала сурова i бязлітасна:
— Дзеду хацелася пабачыць ix культуру.
Данік паглядзеў на яе, быццам не пазнаючы, у роспачы стукнуў кулаком аб вушак, потым упёрся ў гэты вушак ілбом i ледзь чутна застагнаў:
— У-у-у…
IV
Жыццё ў акупацыі…
Па-рознаму яно пачыналася для людзей. I напачатку мела свае асаблівасці, свае адметныя рысы ў гарадах i сёлах. Часткова гэта залежала ад акупантаў. Мэта ў ix была адна, арганізацыя ўлады амаль аднолькавая, i большасць з кіраўнікоў «новага парадку» выконвалі загады «фюрэраў» з дакладнасцю аўтаматаў. Тупыя расісты, чалавеканенавіснікі пачыналі з тэрору, з масавых забойстваў. Аднак былі i такія, больш разумныя i хітрыя, якія спрабавалі праводзіць палітыку «перніка», заігрывання i дэмагагічных абяцанняў, асабліва ў адносінах сялянства.
Такім чынам, акупацыйныя ўлады мелі пэўны ўплыў на форму ўзаемаадносін паміж людзьмі. Змест жа жыцця, яго пульс вызначаўся іншым — настроем народа. А настрой быў усюды аднолькавы: нянавісць да прышэльцаў. Народ, які ведаў волю, шчасце, не мог ні на хвіліну схіліць галавы перад захопнікамі. Народ змагаўся.
Барацьба гэтая таксама пачыналася па-рознаму. У адных мясцінах сілы супраціўлення выяўлялі сябе ў першыя ж дні акупацыі, стыхійна i бурна. У другіх — яны раслі паступова, па распрацаванаму партыяй плану, і, дасягнуўшы патрэбнай магутнасці, наносілі ворагу цяжкія ўдары. Так было з партызанскімі злучэннямі, што выраслі з невялікіх атрадаў i груп камуністаў. Але ў многіх вёсках i гарадах у першыя месяцы акупацыі групы патрыётаў вял i ўпартае, глыбока падпольнае, самаахвярнае змаганне з фашыстамі, не ведаючы аб існаванні партыйных цэнтраў ці не знаходзячы з імі сувязі, пакуль цэнтры не знаходзілі ix. Пераважна гэта была моладзь, выхаванцы камсамола — «маладагвардзейцы» нашай зямлі. Юнакі i дзяўчаты выконвалі свой абавязак перад Радзімай гэтак жа, як ix бацькі i браты, як вучылі ix школа, камсамол, літаратура i кіно. Шмат было стыхійнага ў ix дзеяннях i ўчынках. Але колькі было непаўторнага гераізму! Многія з гэтых герояў загінулі. Другія асталіся невядомымі — сціплыя людзі, яны не гаварылі пра сябе. А потым прайшлі гады, многае забылася…
Саша жыла як у тумане ці ў цяжкім
Фронт аддаліўся. Нямецкія вайсковыя часці адышлі i нібы панеслі з сабой той страх, у якім жыла Саша да ix прыходу i потым некалькі дзён пасля забойства дзеда Андрэя. Стала ціха i пуста. Але ад цішыні гэтай не стала лягчэй.
Саша капае бульбу, не сваю — чужую. Час ад часу бульбіны пачынаюць варушыцца ў зямлі, як жывыя, падвойваецца дужка кошыка, цяжэе ў руках капаніца. Саша садзіцца ў разору. Гойдаецца зямля, плыве некуды ўбок сасняк, што пачынаецца ў канцы загона. Але не гэтая хвілінная слабасць палохае. Страшна ад таго, што бываюць моманты, калі здаецца неверагодным, нерэальным тое шчасце, якое было нядаўна. Хіба можна паверыць, што ў яе, вось такой — у даматканай світцы, з парэпанымі пальцамі,— магло быць столькі шчасця i радасці? Яна сама не верыць у тыя месячный ночы, калі яны хадзілі з Пятром па полі. Нерэальнымі здаюцца амбулаторыя, пакой у Анінай хаце, дзе стаяў яе маленькі ложак, на якім, аднак, ім з Пецем ніколі не было цесна… Усё гэта — як у сне… Пра што яны гаварылі з Пятром у тыя ночы? Пра ўсё… Пра Чарнышэўскага, напрыклад, пра Веру Паўлаўну… Божа мой! Няўжо сапраўды яны вялі такія размовы? Няўжо было жаданне гаварыць пра кнігі, пра кіно? Якое ж гэта было казачнае жыццё! Цяпер няма кніг, няма з кім пагутарыць пра ix, успомніць мінулае. Быў Данік, брат, з якім можна было б часам прыгадаць i кнігі i кіно… Але i брата цяпер няма ў яе, няма, хоць i жывуць яны ў адной хаце. Як нечакана ўсё рушылася, развалілася. Каб не дачка, не маленькая Ленка, не было б сэнсу i жыць… Клопат пра яе, пра дачку, каб накарміць малую i самой не памерці з голаду, прымушае Сашу капаць чужую бульбу. Як наймічка… Не ў багацці яна жыла, без маці вырасла, здаралася, што часам i раней, да тэхнікума, рабіла ў людзей, але каб адчуваць сябе наймічкай — такога i ў сне ніколі не было. Ды хіба такое магло з'явіцца тады, калі яна была гаспадыняй свайго лесу?
Пакуль яна жыла за Дняпром, а Поля ў горадзе (старэйшая сястра працавала на чыгунцы), раздзялілі i зжалі збажыну. На ix не выдзелілі, толькі на бацьку i на Данілу — хто рабіў у калгасе. Але ўсё забрала мачыха, прыхапіўшы i тое, што вырасла на сядзібе. Яна без шуму, «культурна i ветліва», перабралася да роднай дачкі, як толькі бацька пайшоў у армію, а Поля вярнулася з горада. Сестры ніколі ні перад кім не схілялі галоў, i ў ix нават думкі не было, каб прасіць ці патрабаваць ад мачыхі вярнуць ix дабро, хоць сваякі i суседзі раілі ім гэта зрабіць. А потым, як кажуць, «на каго людзі, на таго i Бог». Дзялілі на едакоў пасевы калгаснай бульбы. Цягнулі жэрабя — каму які загон. Бульба была ўвогуле кепская: ад пачатку вайны ніхто яе не даглядаў, не палоў, не акучваў. АПолі «пашанцавала» выцягнуць загон, па сутнасці, зусім пусты, дзе ў траве цяжка было знайсці каліва. Некаторыя жанчыны нават патрабавалі перадзяліць, але пачуўся голас: «Нічога, яны пры Саветах пажылі, вунь усе вывучыліся, як пані, хадзілі» — i Поля горда адмовілася ад перад зелу.
Але жыць трэба, наперадзе суровая, галодная зіма. I сестры капаюць у суседзяў, якім пашчаслівіла, за пяты кош.
Пяты кош…
Саша глядзіць на кошык, напоўнены бульбай, i не можа ўспомніць, які гэта па ліку. Чатыры яна высыпае ў гаспадарскія мяшкі, пяты — у свой. Ix ніхто не правярае: няма ў вёсцы сям'і больш сумленнай, чым сям'я Фёдара Траянава, гэта ведаюць усе. Саша часта забывае лік кашам, а таму часта i пяты i шосты высыпае гаспадарам. Калі побач Поля, яна лічыць. Цяпер Полі няма. Саша адчувае, што гэта больш, чым чацвёрты кош, але не зусім упэўнена, што гэта так. Ёй шкада сваёй працы, сваіх парэпаных рук, якія моцна баляць. Слёзы засцілаюць вочы, зноў двоіцца ручка кошыка, зноў плыве сасняк… Яна ў злосці высыпае бульбу сабе, упершыню, калі не ўпэўнена ў ліку. Гэта — надзел чалавека, які кінуў сваіх, уцёк з арміі, вярнуўся дадому i цяпер вельмі стараецца разбагацець. Саша ненавідзіць гэтага чалавека. Яна моцна пасварылася з Поляй, калі тая аднойчы пашкадавала, што ix бацька не вярнуўся. «Старому пяцьдзесят шосты год, які з яго салдат». А з братам яна пабілася самым сапраўдным чынам i ўжо, можа, месяц не гаворыць…