Выбраныя творы
Шрифт:
Брылёвы разважанні пра мастацтва, пра мастакоўскую шчырасць, аб праўдзе ў творчасці і ў жыцці, пра добрае і дрэннае далёкія ад самамэтнага голага тэарэтызавання, яны пазбаўлены і малой долі эстэцкай гульні. Яны падмацаваны творчасцю, увасоблены ў ёй ды і самі з'яўляюцца непасрэдна мастацкай творчасцю. Гэта чалавечая і мастакоўская пазіцыя. Прычым пазіцыя гэтая на працягу ўсяго творчага шляху пісьменніка прынцыпова нязменная. Яна толькі паглыбляецца, удакладняецца, пашыраецца (дастаткова нагадаць тут хоць бы аповесць «Ніжнія Байдуны»).
Любы творчы прынцып, любая мастацкая пазіцыя — і самі па сабе як тэорыя, і яшчэ ў большай ступені ўвасобленыя ў творах — заўсёды вывяраюцца жыццём: жыццём чалавека, жыццём народа і краіны. Вывяраюцца ўрэшце часам.
Першая кніга Янкі Брыля «Апавяданні» выйшла ў 1946 годзе. Прадмову да кнігі напісаў Кандрат Крапіва. У перыёдыцы творы пачалі з'яўляцца яшчэ раней. Як бачым, больш за 50 гадоў беларускі чытач ведае творы пісьменніка, чытае ўважліва (яны патрабуюць якраз такога чытання), вывучае ў школе, ліцэі, інстытуце і ўніверсітэце, думае над жыццём і літаратурай.
І можна з усёй адказнасцю сцвярджаць, што той чытач, якога пісьменнік займеў на пачатку свайго творчага шляху, і па сённяшні дзень яму не здраджвае. Больш таго, кола чытацкае ўсё пашыраецца і пашыраецца. Нягледзячы ні на якія сацыяльна-палітычныя змены, тым больш на літаратурную і кніжную моду. Такое выпрабаванне часам вытрымліваюць не ўсе. Колькі літаратурных імёнаў, а яшчэ больш твораў, якія ў свой час, нават ужо зусім нядаўна, ну, проста грымелі, раптоўна зніклі. І адчуванне такое, што незваротна. Чаму? Напэўна, не толькі таму, што новыя імёны і новыя творы іх пацяснілі і выцеснілі. Хоць і на гэта забывацца нельга. Сучаснаму чытачу яны аказаліся непатрэбныя па прычыне больш сур'ёзнай — прычыне іх духоўнай недастатковасці для сённяшняга стану грамадства, стану чалавека.
Брыля ж чытаюць, як і чыталі. Чытаюць сур'ёзна, уважліва, чытаюць па патрэбе душы. Чытач не расчараваўся ў ім. Бо ў пісьменніка не было палітычна-кан'юнктурнай мітусні, падладжвання пад непатрабавальны густ чытача, не было і няма спекуляцыі.
Ёсць каштоўнасці эстэтычныя і этычныя, асноватворныя, непераходныя ў жыцці і ў літаратуры: высокая адказнасць за выказанае слова, найдасканалейшае майстэрства, вернасць праўдзе і шчырасць.
Пра што піша Янка Брыль?
Пра вечнага працаўніка, пакутніка і творцу, гаротніка і вечнага шукальніка, простага чалавека. Пра дзяцей ягоных і бацькоў. Пра такі складаны, пакутлівы і гераічны лёс радзімы. Карацей, піша пра тое, што хвалявала нас учора, хвалюе сёння і будзе хваляваць заўтра. Пра тое, што непадуладнае часу, пра тое, на чым, як кажуць, свет стаіць.
«Ціхае, цёплае адчуванне любасці да роднай зямлі, прыроды, нашых людзей, нашай мовы і песні заўсёды жыло ўва мне і жыве. І дома ў розны час, і ў людзях заўсёды было, — у Заходняй, у войску і на вайне, у палоне і ў час ўцёкаў, у далёкіх паездках на поўнач і поўдзень сваёй, савецкай краіны, і за межамі яе». Так пісаў Брыль у свой час.
Тут не проста прыгожыя словы. Гэтаму верыш, гэта сапраўды так. Бо інакш адкуль тады гэты чысты і светлы настрой любасці, якім наскрозь пранізаны творы пісьменніка, іх празрысты эмацыйны лад, іх жыццесцвярджальны, аптымістычны настрой, празрыстасць і чысціня слова і фразы. Або адкуль тады боль, роспачлівасць, адчай, што наскрозь пранізваюць аповесць з такой простай звычайнай назвай — «Муштук і папка». Ці велічная, драматычна-эпічная стрыманасць аповеду і эмацыйнага ладу такіх твораў, як «Маці», «Memento mori», «Дваццаць». Або дзе крыніца адкрытай паўнаводнай чыстай лірычнай плыні ў рамане «Птушкі і гнёзды».
Раман гэты — адзін з самых асабістых твораў Янкі Брыля. Асабістых не толькі паводле духоўна-эмацыйнай напоўненасці, надзвычай адкрыта суб'ектыўнай, але і насычанасці падзеямі і фактамі непасрэдна аўтабіяграфічнага характару і зместу.
Жанр рамана даў сапраўдную прастору чыстаму, празрыстаму, глыбокаму лірызму пісьменніка. Лірызм Брыля — гэта не толькі настрой, эмацыйны лад, не толькі «лірыка слоў». Лірызм — стыхія, агульная атмасфера, паветра, вызначальная сіла творчасці. Выбар характараў: душэўна багатыя, надзвычай чулыя і ўражлівыя; прынцып іх стварэння: менш паказваюцца ў дзеянні, а больш праз аналіз унутранага свету — раскрыццё іхніх думак і пачуццяў; развіццё і вырашэнне канфліктаў у маральна-этычным плане; рух сюжэту як рух унутраны, рух думкі і пачуццяў, сюжэтныя счапленні, якія пераважна ідуць па настроі, асацыятыўна; дыялогі, у пераважнай большасці пабудаваныя на адпаведным настроі, ім пранізаныя; мова, эмацыйна афарбаваная — усё абумоўлена лірычнай прыродай таленту Янкі Брыля, вынікае з яе. Спосаб асэнсавання рэчаіснасці ў яго ў асноўным эмацыйна-паэтычны. Усе падзеі падаюцца праз прызму ўспрымання галоўнага героя. Асабістае лірычнае «я» пісьменніка выяўляецца вельмі непасрэдна, афарбоўвае ўсё шчырым, глыбокім пачуццём. Калі чытаеш твор, успрымаеш не столькі сам па сабе факт, падзею, гісторыю таго ці іншага персанажа, колькі іх пачуццёва-інтэлектуальны адбітак, пэўны настрой, імі выкліканы.
У цэнтры рамана лёс Алеся Руневіча. Але аўтара не ў першую чаргу цікавіць падзейная біяграфія. Уся ўвага скіравана на даследаванне інтэлектуальнага, духоўнага жыцця героя, унутраных пачуццёвых працэсаў. Сам Брыль у своеасаблівым лірычным уступе да рамана піша: «…Для гэтай кнігі я аддаў свайму герою многае з перажытага». Але ўсё ж яна — «не аўтабіяграфія, а — біяграфія адной душы…»
Твор напісаны з думкай пра Чалавека, з сардэчным клопатам пра ягоную будучыню, з болем за незабыўнае, такое недалёкае для сэрца і далёкае па часе і сацыяльных зрухах ваеннае мінулае.
«Горкая памяць ахвяр…
Светлая памяць сяброў…
Трывожная дума пра тое, што будзе…
Кніга напісана не па праву заслуг і пакут. Толькі па праву любасці да Чалавека — які ён ёсць, які ён будзе, бо павінен быць».
Так аўтар вызначыў тыя маральныя, высока гуманістычныя прычыны, што прымусілі яго вярнуцца да перажытага і напісаць гэтую шчырую, усхваляваную кнігу.
«Птушкі і гнёзды» — так метафарычна выяўлена ў самой назве асноўная думка Брылёвага рамана, менавіта яна вызначае яго філасофскі план і лірычны настрой.
«Пачуццё радзімы ў рамане Янкі Брыля ўвасабляецца не толькі ў змесце, у адкрытых прызнаннях, перажываннях героя, у аўтарскіх адступленнях, — пісаў у свой час у артыкуле „Людзі і радзіма“ Віктар Каваленка. — Яно па-асабліваму ўплывае на кампазіцыю твора, на яго сюжэт, ствараючы ўнутрана-лірычную сувязь паміж асобнымі часткамі і раздзеламі. Больш таго, увядзенне шмат якіх эпізодаў і малюнкаў дыктуецца пераважна гэтым пачуццём».
Радзіма — сюжэтна-кампазіцыйны і ідэйны цэнтр рамана. У адносінах да радзімы развіваецца і вырашаецца ў творы праблема станаўлення чалавека і грамадзяніна. На жыццёвым шляху Алеся Руневіча паняцці «чалавек» і «Радзіма» былі тымі высокімі і светлымі маякамі, якія клікалі наперад і вызначалі, накрэслівалі шлях. Радзіма — ягоная журба і трывога, ягонае жыццё. Само ўспрыманне і разуменне Алесем Радзімы непарыўна звязана з ягоным духоўным ростам.
Першыя дзіцячыя крокі, першыя адкрыцці ў такім агромністым і багатым свеце. Звычайны сялянскі побыт, звычайныя дзіцячыя радасці і засмучэнні. Усё штодзённае, нібыта дробнае і нязначнае, успрымаецца пачуццёва, інтуітыйна, таму ў сэрцы адбіваецца назаўсёды. Адсюль пачынаецца чалавек, з гэтага пачынаецца і Радзіма. Расце духоўна герой — і ўсё больш шырокі і глыбокі сэнс набывае паняцце «Радзіма».
Відаць, без чыста эмацыйнага ўспрымання родных мясцін няма і сацыяльна-філасофскага асэнсавання і разумення Радзімы. Без краіны сэрца няма радзімы розуму. Сам Брыль вуснамі свайго героя гаворыць, што ў дзяцінстве ён бачыць выток, крыніцу ўсяго.