Выбраныя творы

Брыль Янка

Алесь, як і ягоны старэйшы брат Толя, не разумее спачатку ўсёй складанасці і супярэчлівасці жыцця. Але само жыццё ўсё больш і больш настойліва і патрабавальна ставіць пытанні і патрабуе на іх адказу. Духоўнае развіццё абодвух братоў праходзіць у значнай ступені ў свеце літаратуры. Адносіны да жыцця яшчэ ў прынцыпе сузіральныя. Свет рэальны пакуль што суадносіцца са светам літаратуры.

Свет літаратуры… Для Алеся гэта Пушкін, Лермантаў, Гогаль,

«Горкі — з усёй абветранай і сонечнай абаяльнасцю сваіх „басяцкіх“ апавяданняў», «сурова, бязлітасна глыбокі Дастаеўскі з „Братамі Карамазавымі“», «спакойна мудры бывалец Караленка», Чэхаў, Купрын, Міцкевіч, Славацкі, задушэўны і просты Колас, бунтарны Купала. І вышэй за ўсё, больш за ўсё — Леў Мікалаевіч Талстой, чые

маральныя прынцыпы для Алеся Руневіча сталі на даволі працяглы час асноўнымі. Кнігі для яго — не проста чытанне. Гэта ягонае жыццё, ягоныя захапленні і парыванні, радасці і пакуты, ягоная вялікая нязменная любоў. «Кнігі тыя… адна за адной напаўнялі яго душу чароўнымі гукамі і фарбамі, вачам давалі відучасць, прабуджанай думцы адрошчвалі крылы».

З выключна абвостраным пачуццём дабра і справядлівасці, з тонка развітым адчуваннем прыгожага, з глыбокім усведамленнем сваёй нацыянальнай і чалавечай годнасці, разбуджаным у душы жаданнем служыць народу і Бацькаўшчыне Руневіч выходзіць на шырокія прасторы жыцця.

Пісьменнік глыбока прасочвае духоўнае развіццё героя, ягоны шлях ад кніг да жыцця, шлях ад сузіральнасці, пасіўнасці да актыўнага змагання за народ і Бацькаўшчыну.

У Руневіча рана зараджаецца абвостранае нацыянальнае пачуццё, гонар і боль за свой край, за родную мову. У палоне, дзе ўсё роднае становіцца асабліва блізкім і дарагім, бачачы, адчуваючы пагарду да свайго нацыянальнага не толькі з боку немцаў, але і асобных здраднікаў народа, Алесь балюча ўсё гэта ўспрымае, пратэстуе. У ягонай душы жыве і крышталізуецца ўпэўненасць, што і шматпакутнаму беларускаму народу «нароўні з усімі дадзена права жыць сапраўдным жыццём, што і нам, на нашай бясконца, дзіўна жывучай, па-народнаму невычэрпна багатай мове давядзецца яшчэ сказаць чалавецтву наша вялікае, братняе слова!..»

У палоне Радзіма для Руневіча становіцца яшчэ больш любай, дарагой і неабходнай. Яна кліча яго, падштурхоўвае да дзеяння, надае сілы ў барацьбе. Імкненне ягонае на Бацькаўшчыну цяпер не толькі пачуццё настальгіі, гэта і абавязак грамадзяніна. Ён разумее, усёю душой адчувае, што ягонае месца цяпер сярод тых, хто змагаецца, са зброяй у руках абараняе родны Край.

Любоў да Радзімы ў сэрцы ягоным непарыўна зліваецца з любоўю да Маці, жанчыны працавітай, шчырай, сардэчнай, часам строгай, сціплай і клапатлівай. Радзіма і Маці для Алеся атаясамліваюцца, становяцца нечым адным, самым дарагім і святым. У далечыні ад роднага дому ён як бы збоку зірнуў на ўсё і ўбачыў, як яму не хапае цяпла Маці і Радзімы, іхняй суровай патрабавальнасці і вялікай любові.

Галоўным у мастацтве Руневіч лічыць служэнне свайму народу, служэнне чалавецтву. Як дэвіз свайго жыцця і творчасці ён выпісвае словы з аповесці В. Серашэўскага «Заморскі д'ябал»: «Будзь самім сабою і не саромейся, што ты як быццам бездапаможны! Узвышайся над іншымі высакароднасцю: будзь чысты, мужны, добры. Няхай імя тваіх суайчыннікаў заўсёды спалучаецца ва ўяўленні чужынцаў з самымі ўзнёслымі вобразамі. Аднак галоўнае, — як толькі зможаш, вяртайся да сваіх. Там твая ніва. Праз свой народ — для чалавецтва!» (курсіў наш. — С.А.).У гэтых словах сутнасць духоўных пошукаў Алеся Руневіча.

Ён уцякае з палону, вяртаецца да маці, у бацькоўскі кут. Ступіўшы на родную зямлю, думае пра сваё месца чалавека і грамадзяніна ў будучым жыцці.

Увогуле разнастайныя творы пісьменніка ўяўляюць з сябе ў сукупнасці своеасаблівую гісторыю духоўнага росту і станаўлення чалавека, фармавання і праяўлення яго як індывідуальнасці і асобы, гісторыю ягонага выхаду ў вялікі свет жыцця. Чалавека не абстрактнага, не наогул, а чалавека пэўнага часу і пэўнай мясцовасці: час і месца ў Брылёвых творах выключна адчувальныя. Чалавек расце — пашыраецца і ўзбагачаецца кругагляд. Робіць першыя крокі ў такі агромісты, багаты і таямнічы свет жыцця. Усё для яго тут нечаканае, незнаёмае, непаўторна адметнае. Брыль вельмі добра адчувае, разумее псіхалогію дзіцяці, цудоўна ўмее перадаваць ягонае здзіўленне перад жыццём, здольнасць у звычайным, штодзённым адкрыць

непаўторнае, паэтычнае; пісьменнік праўдзіва, па-майстэрску перадае гатоўнасць дзіцячага сэрца адгукнуцца на ўсё прыгожае і добрае ў жыцці, успрыняць яго і засвоіць, унутраную здольнасць далучыцца да прыроды, успрыняць яе як жывую, як бы ачалавечыць яе. Усё пранізана настроем любасці, пяшчоты (аповесці «У сям'і», «Сірочы хлеб», апавяданні «Сняжок і Волечка», «На сцежцы — дзеці»).

У творах пазнейшых, асабліва ў творах апошніх гадоў, пісьменнік ужо як бы не можа стрымаць пачуцці пяшчоты, захаплення і выказвае іх непасрэдна, ад сябе, нібы абагульняючы ўсё тое, пра што расказвае.

«Дзеці бягуць па сцежцы ў зялёным, у сонцы, адно за адным — як гэта хораша. Ім трэба бегаць, як птушкам лятаць. Дзяўчынка, быстрая, са страката-празрыстым капялюшыкам у правай руцэ, і хлопчык, паслухмяны госць, з паласатай шапачкай, якую ён таксама зняў, у левай. Пацешна бягуць, падкідаючы босымі пяткамі. Хораша — ці то зверху спусціцца, ці знізу падняцца сюды, ад найнавейшых праблем, ад найгалоўнейшай небяспекі — сюды, дзе яны, рассмяяныя, быстрыя, цікаўныя ў ясным і цёплым свеце травы, лістоты, ластавак, індыкоў, матылёў, сюды, дзе прырода і дзеці, і цішыня яшчэ, мудрая цішыня» («На сцежцы — дзеці»).

Увогуле для Брыля ў роднай прыродзе — вытокі прыгажосці і дабрыні, глыбокія крыніцы, што жывымі сокамі сілкуюць чалавечыя сэрцы, не даючы памерці ў іх здзіўленню жыццём, напаўняючы іх свежай крывёю, узмацняючы рытм сэрцабіцця.

Уздзеянне прыроды на чалавека, на фармаванне ягонага ўнутранага свету, высокіх духоўных і душэўных якасцяў пісьменнік найбольш звязвае з дзяцінствам. Паказаць, як навакольны свет прыроды, сацыяльнае жыццё, бытавыя ўмовы ствараюць характар чалавека, фармуюць ягоны светапогляд, закладваюць першыя цагліны ў падмурак чалавечнасці і дабрыні — для яго галоўнае. У рэшце рэшт адтуль, з маленства, пачынаецца ўсё. Брыль выключна многа піша пра дзяцей і дзяцінства. У аўтабіяграфіі ён зазначае: «Захапляцца маленствам, наогул пачаткам жыцця, пісаць пра гэта — найцікавей. Усё там ясна, міла здалёк, адстаялася ў часе, выдатна вынашана…»

І Брыль цудоўна напісаў пра сваё дзяцінства, пра дзяцінства сваіх дзяцей, напісаў і піша пра дзяцінства сваіх унукаў, пра дзяцінства наогул.

Пісьменнік любіць дзяцей, адчувае іх душу, ён стварыў яркія, поўнакроўныя, светлыя і чалавечныя вобразы іх. Умее паказаць маленькага чалавека шырока, перадаць адчуванне паўнаты жыцця («Гуртавое»), не засланяючы ад жыццёвых складанасцяў, нягод.

Гэта ў плане эстэтычным: пісьменнік не стварае для сваіх маладых герояў нейкія штучныя ўмовы, пазбаўленыя складанасцяў і драматызму. Іншая справа, што дарослыя ў Брылёвых творах усяляк імкнуцца засцерагчы, аберагчы дзяцей ад нягодаў, ад усяго балючага.

Дастаткова згадаць тут апавяданне «Апоўначы».

Герой-расказчык (магчыма, гэта сам аўтар) успамінае эпізод з часоў вайны. Успамінае выпадкова, убачыўшы адзінокі хутар: «адзін гэты ўпарты небарака ліпіць у лагчыне паміж узгоркамі».

Здарылася так, што групе партызанаў (з трох чалавек) трэба было высветліць, чаму дзядзька-хутаранец, які быў сувязным, раптам перастаў з'яўляцца на ўмоўленае месца. Раз, другі, трэці…

Паехалі праверыць. Сустрэліся з дзядзькам. Той адмаўляецца быць сувязным: баіцца нявесткі. Паехалі назад ні з чым. Надвор'е — горш і быць не можа. Завіруха, холад. Заўважаецца, што «сёння нават і думаць холадна». Ды і есці хацелася. Так, у такім настроі патрапілі на хутар, які здаўся «адзін ва ўсім свеце».

Пастукалі адзін раз, другі. Патрабавальна, бесцырымонна: маўляў, нейкі хутаранец ніяк не хоча вылазіць з-пад коўдры. Нарэшце ляснула клямка, адчыніліся дзверы. «…У святле ліхтарыка стаяла за парогам белая, у адной кашулі, дзяўчынка гадоў дзесяці. Удараная святлом, яна закрылася левай рукой, прылажыўшы яе запясцем да лоба, і з-пад рукі глядзела, міргала на нас».

Сказала, што бацькі няма — яшчэ з польскай вайны, маці пайшла да хворай сястры, а ў хаце толькі меншы брацік.

«Гэта было так страшна… не, так незвычайна і нечакана, і гэта так распранула мяне, што я… ледзь не ўсхліпнуў».