Йеха буьйсанаш

Айдамиров Абузар

Императоран Локхалле Михаил Николаевиче.

Ший а инарла хьалагIеттира. Вовшашна резахилла, доггах куьйгаш а лаьцна, дIасакъаьстира и шиъ.

Хьаша дIавахча, хIокху масех баттахь дуьххьара самукъадаьлла, Михаил Тариэлович сихха Карцовга кехат йаздан охьахиира.

«…Ас хьоьга хьалха ма-йаздарра, кху сохьта хIоьттинчу хьоло Йоккхачуй, Жимачуй Нохчийчуьрчу бахархойн тIехиндерг тIаьххьара а, гуттаренна а къастийна. Оцу къоме лаьттаца хIоьттинчу хьоло йа иза буххенца хийца доьзуьйту вайн, йа оцу крайхь лаххара а кху герггарчу итт шарахь хIинца

кхузахь долу эскарш латто доьзуьйту вайн, муьлхха а гIаттам хьаша а, туземцашна йуккъе дIасабаржийна гIалгIазкхийн бахархой царах ларбан а…

…Ас хьалха а йаздина Йоккхачуй, Жимачуй Нохчийчоьнийн бахархой Жимачу ГIебартий, Сунженски гIалгIазкхийн махка тIей кхалхо безар а, нохчашна тIе текхамаш бахка безар а, ломан когашца дIа Владикавказна тIера ГIумкийн арен тIе хIоттош гIалгIазкхийн станицийн керла лини йилларца, и къам шина декъе декъарой бен, нохчийн гIуллакх гуттаренна а чекхдоккхург цахилар а. Нохчашца дерг чекх ца даьккхича, вайн гIуллакх цкъа а чIагIлур дац Теркан областехь а, Дагестанехь а…

…Амма луьра дуьхьало ца йеш нохчий цигара дIабевр бу бохург хьехо а ца оьшу.

…Цундела суна лаьа, Теркан областехь вай кхидIа дан дезачу гIуллакхийн боккха аьтто хир болуш инарла-майоро Кундуховс сайна тIедеана гIуллакх Хьан Локхалле сихха дIахаийта.

…Нагахь инарлин Кундуховн хьалхадиллар Цуьнан Императоран Локхалло къобалдахь, ма-хуьллу сиха и план кхочушйан цунна бакъо йалар бакъахьа хета суна. Цундела, Хьан Локхалле чIогIа дехар ду сан оцу гIуллакхна Сийлахь-Воккхачу Элера бакъо йехар а, нагахь цо иза лахь, уггар хьалха вогIучу курьерца йа телеграфан депешица сайга хаам бар а».

7 май, 1864 шо. № 34

Владикавказ-гIала»

…Цул тIаьхьа нийсса итт де даьлча Лорис-Меликовга телеграмма кхечира:

«Владикавказерчу телеграфе. Потира. Телеграмма № 198.

17 май 1864 шо.

ПРАВИТЕЛЬСТВЕННИ

Владикавказ, Эскарийн Командующига.

Сийлахь-Воккха Эла реза ву инарлин К. предложенина. Буьззина кхиам хуьлийла а лаьа. Гена мел бехи, дикахо ду. Ка

III корта. Машаре шолг

I

а шо

Вайн Iалашо маршо йу, цуьнан, дуьхьа ду вай мел дийриг.

Сенека

1

БIаьсте…

Массо а садолчу хIуманна ирс, доккхадер дохьуш йогIу иза. Цунах даккхийдеш, олхазарш дека, ламанийн басешкахь, вовшашна карраш детташ, акха гезарийн буьхьигаш ловзу, бовхачу малхехь дегIана там хилла пхьагалан кIорнеш Iохку, зурманах дека шийла шовданаш, шабаршца техка къена хьаннаш.

Лайн йийсарера схьахецаделла, стамделла, терсаш охьадогIу генахь цIе йоккхуш доцу, амма дуккха а бала лайна, эрчонаш гина, хийлазза шен кIентийн цIийца цIийделла Нана-Нохчмехкан Яьсса-хи. Цуьнан йистойх летта Iохку цхьа-ши шо хьалха сецначу бехачу тIамо ирча лар йитина миска йарташ.

БIаьсте йу-кх, даим санна, маьлхан, зезагийн,

сийначу Iаламан бIаьсте. Iаламо шениг дитац, цунна бала бац адамийн мостагIаллин, безаман, бохаман, ирсан. Iаламехь даим а шен хенахь хийцало шеран йиъ раж. Хийцало денош, буьйсанаш. Iаламо, цхьа цуьрг къайла ца доккхуш, озабезамаш ца беш, комаьрша схьакхийдадо шен токхе рицкъа. Амма иза массаьрга а нийса ца кхочу. Ницкъболчара шайн сутарчу мIарашца дерриг а маракъуьйлу иза, гIорасизнаш тIехьа лаьтта. Iаламан ницкъ бац адамашна йуккъехь нийсо йан, харцо хьаша, бакъдерг толо.

Ткъа Iелина башха хета тIаьххьара ши бIаьсте. Иштта бIаьстенаш цунна ца гина дIадаханчу дерриг а шен дахарехь. Гина-м хир йу цунна, амма тидам ца хилла. Ган а, цунах марзо эца а лиъна цунна, ткъа аьтто ца хилла. Цуьнан дахарехь дIаихначу ткъе кхойтта бIаьстенах, шиъ йоцчара, Iаьржа бала беана цунна а, цуьнан доьзална а, йуьртахошна а, цуьнан халкъана а.

Ло дIадаьлча, хьаннаш, ирзош сенделча, зезагаша бай кхелича, Яьссица хьалагIертачу паччахьан эскарша хIора шарахь йагайора церан жима Гати-Юрт, хьоьший, хьокхий, дагадой хIаллакдора цара куьйга къахьоьгуш къица кхиийна йалташ, байлахь буьтура доьзалш, жоьра буьтура зударий…

«ХIун дийр ду ткъа, Делан кхиэл йу-кх xIapa. ДIайели хьо, тхан маршо, дIайели. ДIайаха хьо, тхан дай, йижарий, вежарий эцна. Амма тхо, декъаза гоьргаш, йиси-кх, xIapa Iазап хьега», – ойла йо Iелас. Цунна хIинца а ца го малхо хьоьсту бIаьстенан Iалам, ца хеза олхазарийн самукъане эшарш, нох ца озалуш, шина стеран биэхьар, уьш чехош мохь беттачу Айзин йишхаьлла аз. Нахаро дIахерцочу мокхачу лаьттаца йукъ-йукъа гучудуьйлучу йаккхийчу тоьпийн хIоьънаший, мекхадоьллачу герзаший, кIаййеллачу адамийн даьIахкаший цуьнан ойла йерриг а дIадаханчу ирчачу шерашка йуьгу.

– Ахьад, Дала гечде шуна! Дала эхарт декъалде шун! – боху цо шабарца гучуйевлла даьIахкаш, схьаоьций, цхьанхьа йукъ-йукъа охьа а туьйсуш. Суьйранна ша дIавахале цхьанхьа йуьстаха лаьттах йухкур йу цо уьш. Цунна биэн дац, и даьIахкаш бусалбанийн хилча а, керстанийн хилча а. Цхьана Дала кхоьллина адамаш ду уьш. Амма, мича дикане кхача гIерташ, летта-те шу? Аш хIун къийсира? Дуьне доккха ма дара, латта шорта ма дара, малхо вай дерриш а ма дохдора! Мала хи, садаIа хIаваъ ца тоьура шуна?

– Гора, оьрсийн паччахь, йаI, хьан мехкан доза дац, бохура, хьан хьолан хьесап дац, бохура. ХIунда веа хьо тхан мискачу лаьмнашка, оха хIун динера хьуна?.. – элира Iелас хозуьйтуш.

– Стаг, ахь хIун боху? – хаьттира цецйаьллачу Айзас, йуха а йирзина, шен майрачуьнга.

Iелас жоп ца делира.

– Хорша, хорша! – мохь туьйхира цо, гурма боьжна тайша сту а човхийна. – Чорин сту дукха ма леллахьа, зуда, ца го хьуна и, чож чу а кхетта…

– Жимма садаIийта вайша? – хаьттира Айзас. – ТIадамо ницкъ бина суна.

– Йуха цкъа гуо а баьхьна, делкъе йийр йу вай. Бераш дийшина Iохккучуьра, дIалахка ахь.

Цхьаъ гаьнгали чохь, важа аганахь бераш кIел долчу кхуре бIаьрг а тоьхна, стерчий човхийра Айзас.