Йеха буьйсанаш
Шрифт:
Ламанхой кхалхош шина а правительствона гIo дора меттигерчу феодалаший, динадайший. Россехь хиллачу реформо кхерийна уьш, шайн долара ахархой а эцна, Турце сихбелира. Цигарчу деспотин Iедалехь шайн политикин а, динан а идеологин идеал гучу царна хаьара цигахь шайн феодалийн бакъонаш, йукъараллин хьелаш шайгахь дуьсур дуйла.
Баккъал a, xIapa ламанхой некъашкахь а, дIакхаьчча, Турцехь а, мозий санна, хIаллакьхуьлуш, и феодалаш а, динадай а тIехдика дIатарбелира цигахь. ТIаьхьа царах дукхахболчара Турцехь пачхьалкхан а, тIеман а лаккхара гIуллакхаш дIалийцира, шайн даймахкахьчул эзарза дика баха а хевшира.
4
ХIаъ, Михаил Тариэловична дика хаьа Турце кхелхинчу ламанхошкара хьал. Къа а, дера, хета царах. Амма империн гIуллакхаш коьрта ду дерригенал а. Империн дуьхьа, бIаьрнегIар ца тухуш,
Кубанал дехьара ламанхой кхалхоран гIуллакхна тIехь дуккха а къахьегна цо, амма цуьнан къинхьегаман стом кхечара буу. Иза дара цунна халахетарг. Мила ву ткъа и ирсениг? Евдокимов! И аьрта солдафон. …Оцу Аьрру фланго, цигарчу акхароша, легашкахь йисинчу даьIахко санна, дукха хенахь дуьйна диллина дIа сагатдо правительствон. Цкъа а ца хилла цигахь машар, хIинца а бац. Хир а бац и, Нохчийчоь тIаьххьара гуттаренна а гора ца хIоттайахь. Ах бIе шо хьалха, шайхана санна, и гуш, хууш хиллера А. П. Ермоловна.
«И нохчий Iаламат нуьцкъала а, кхераме а халкъ ду, – йаздора цо оьгIазе. – Цул сов, луларчу халкъаша a гIo до кхунна. Йа нохчашка безам болуш, йа вайца мостагIалла долуш а дац иза. Лаьмнашкахь и доккха, майра, нуьцкъала а халкъ, эшна, вайн кога кIел дагIахь, цуьнца цхьаьна шаьш а оьрсийн Iедална кIелдахарна кхоьруш. ГIебарта хIун йу? ХIумма а йоцург! Шайн кIордамечу ловзаршца вай девне-м кхойкху гIебартоша. Амма цхьана ханна уьш лан деза сан. Уггар кхерамечу йовсаршца – нохчашца – дерг чекхдаллалц. Нохчий дIаьвше лаьхьарчий ду. Ткъа важа дисина ламанан къаьмнаш – чуьркаш. Лаьхьарчаша цIий муьйлуш хилча, чуьркийн араш хаалац. Кху крайхь кхерамазалла, машар, тийналла а хир йац, Теркан лахенан аьтту aгIop долу нохчийн латтанаш вай дIа ца лецахь. И нохчий бу xIapa Кавказ карзахйохурш. Уьш къарбой, Кавказ къарлур йу. НеIалт хилла къам! ХIара тIаьххьара зама тIекхаччалц оццул дукха а ма бацара уьш. Шайн махкахь цхьацца зуламаш дина, бевдда баьхкина кхечу къаьмнех болу шаьш санна талорхой гIадбоьлхий тIелоцу цара. Уьш тIелецна Iаш белара. Вайн салтий а ма уьду Нохчийчу. Кхечу ламанхошна тIе ца бовду, ткъа – Нохчийчу. И нохчий, цхьа а Iедал къобал ца деш, шайн лаамехь маьрша болу дела. Уьш санна, шаьш а талорхой болу дела. Цундела, гIадбоьлхий, вовшашна мар-мара лелха! Массо тайпанчу талорхойн, вайн уьдучу салтийн а бен ма бу и Нохчийчоь. Ас даим а ультиматум хIоттайо оцу йовсаршна хьалха: бевдда шайна йукъабаьхкина салтий соьга схьало, йа ас адамашна дуьйцу ца хезна таIзар дийр ду шуна тIехь. Цкъа а цхьа салти а схьа-м ца велла! Цундела ас хIаллакйора церан йарташ. Цул сийдоцуш, боьха къам кху маьлха кIел хир дац. Кху дуьненахь адам хьоькхуш лела и Iаьржа ун а къехка царах, церан вуолла. Со Iебар вац царах, тIаьххьара веллачу нохчочун чарх Ставрополан музейхь сайн шина бIаьргана гичий бен!»
Оццу жамIашна тIевеара, Ермоловн къизалла тIехйаьлча, иза мукъа а ваьккхина, Николай I-чо «ламанан къаьмнаш къарде, ткъа ца къарлурш хIаллакде» аьлла, кхуза ваийтина фельдмаршал Паскевич.
– Кхидолу къаьмнаш къарда-м хала дацара, – паччахье балхамаш бора цо. – Церан коьртехь-м мехкадай бара, шайна чинаш, совгIаташ, ахча делчахьана, шайн халкъаш-м хьовха, да-нана а духкур долуш. Халаниш нохчий бу. Шайн акхачу маршонах хаьдда, шаьш вайн комендантийн Iедална кIел дахар деккъа цхьана дагадаро а карзахбоху уьш…
Баккъал а, хьекъале корта хилла Александр Петрович Ермоловн. Халахета государа хьалххе иза кхузара дIавигар. ТIехула тIе, цуьнан тIех къизаллина цунна барта чIогIа таIзар а деш. ХIетахь цхьана масех шарна иза кхузахь витина хиллехьара, цо шен къинхетамзачу куьйгашца тоххара караIамийна хир йара и неIалте Нохчийчоь.
Кубанан областехь а ирс хили Евдокимовн. Цигара ламанхой хIорда тIе таIийра цо. Михаил Тариэловична дагадаьхкира цо сардале йазйинчу донесени тIера шалхоне могIанаш: «Кавказерчу эскаршна хьалха лаьтта декхарш чекхдовла герга ду, – йаздора цо. – Лаьмнашкара дIа а лаьхкина, хIорда йистте, цхьана йуткъачу асанна тIе таIийнчу царна, вайн эскарш кхин а хьалхатаIахь, кIелхьарбовла некъ ца буьсу. Царах цхьакIеззигчарна лаа там бу, шайн исбаьхьчу Iаламан даймохк а битина, Кубанан йаьссачу аренашка дIакхалха. Цундела, вайн адамаллин дегнаший, эскаршна хьалха лаьтта декхарш дайдан лаарой царна кхин некъ белларна тIетоьтту вай – Турце дIакхалха некъ маьрша битарна».
ХIетахь, и могIанаш дешча, дегнаш кIадделира «адамаллин» болчу Кавказски хьаькамийн.
– Шайн даймахкара дIабаха гIертачу ламанхошна мелла а дуьхьало йар тIех йоккха къизалла хета суна, – элира хIетахь наместникан декхарш кхочушдеш хиллачу эло Орбелианис. – Вайн эскарша халачу хьелашка берзийна хилча, мелхо а, Турце кхелхачарна новкъарло йан ца йеза графо Евдокимовс. Амма, и масех бIе эзар стаг хIордал дехьа муха вер ву, хаац-кх.
Карцовс атта тардира и гIуллакх.
– Кхалхаран гIуллакх вайн лаамна жоп луш хиларний, кхузара тIом цо тIаьххьара а, гуттаренна а чекхбоккхург хиларний, кхузахь колонизаци йан аьттонаш луш хиларний, – вахвелира иза, – вешан ницкъ ма-кхоччу, царна дIакхалха гIo дан деза вай. Кхелхарш дIабига догIучу туркойн кеманашна ламанхой бехачу массо бердашка хIитта бакъо йалар бакъахьа хета суна.
– Туркойн кеманаш кIезиг хир дуй-те сила долу адам кхалхо, Александр Петрович?
– Вайн тIеман а, махлелоран а кеманаш йукъаозор ду-кх. Цул сов, малхбузера пачхьалкхаш а йу ламанхой кхузара дIакхалха лууш. Цара гIоьнна шайн кеманаш дахкийта а мега.
– Иза а хила тарло, – резахилира Григорий Дмитриевич. – Царна вайначул а тIех лаьа ламанхой Турце кхалха.
Евдокимовн ирсана, гIуллакх тIехдика дIадоладелира, туркоша-м хьовха, англичанаша, французаша, итальянцаша, грекаша а кеманаш делира ламанхой хIордал дехьабаха. Белла а, дийна а – ах миллион ламанхой цигара дIабаха аьтто хилира Евдокимовн. Ткъа Михаил Тариэловичан ницкъ кхачац атталла ткъа эзар нохчо а кхузара дIаваккха!
Дуьнен чу волуш дуьйна а ирсе кхаж баьлла Николай Ивановичан! Фейерверкеран кIант, йуьхьанца – магIара салти, тIаккха – Койсубулин пристав. Халлий бен йаздан а, деша а ца хууш, бодане стаг. Амма, шен пхи пIелг санна, ламанхойн Iер-дахар а, гIиллакхаш, амалш а йевза. Шен майраллий, къизаллий, дукхахдерг – мекарлой а бахьана долуш, инарлин чине, графан титуле а кхечи.
ХIаъ, эрна дац паччахьо Евдокимовн гоьваккхар. Ламанхойн дуьхьало каг ца йелла, инарлаш кIелбисча, цо кхин а йоккхачу къизаллица карлайаьккхира массарна а йицйелла лаьтта мацахлера Ермоловн тIеман тактика. Алексей Петровича дагарца болх бира Нохчийчохь, ткъа Евдокимовс – цIарца. Системица тIелатарш деш, кIез-кIезиг хьалхатеIаш, амма ша тIенисвелла массо хIума – йарташ, даьхний, йалташ, хьаннаш, цанаш, докъарш – йагош, Нохчийчоь тIаьхьалойоллуш дIалецира цо.
Ермоловн «хьаннаш хьекха» боху кхайкхам «кIур биэ» бохучуьнца хийцира Евдокимовс.
– ТIом ма бе нохчашца, – хьоьхура цо эпсаршна. – Мелхо а, тIамах къахка. Йарташ, йалташ, хьаннаш, бошмаш, дежийлаш, цанаш, даьхний, докъарш хIаллак а йай, йухадовла. Мацаллой, шелоной карабалор бу уьш. ЦIе, цIе, йуха а – цIе!
ТIеман тIаьххьарчу шерашкахь коьрта тидам айкхашна тIеберзийра Евдокимовс. Инди дIалоцуш англичанаша пайдаэцна метод – кхаьънашца нах иэцар – кхин тIе а тайина, шарйина, йукъайаьккхира цо кхузахь; «шайчийн» къайленах информаци йеллачунна – хIоккхул, имамах веддачунна – хIоккхул, цхьана а aгIop воцуш Iийначунна – хIоккхул, йоккха топ схьайеллачунна – хIоккхул, лаьцна нохчех стаг валийначунна – хIоккхул, иштта дIа кхин а кхаьънийн тарифаш йара хIиттийна. Доцца аьлча, иттаннаш шерашкахь хаддаза лаьттачу тIамо xIy даре кхачош лаьтта мацаллой, къоьллой бIарздина адам оьздангаллех дохо, кхаьънашний, айкхаллиний, йамартлонний Iамо шатайпа, бIаьргана гуш йоцу школа йиллира цо Нохчийчохь. Оцу тIехь баккхий кхиамаш а бехира графо. Фельдмаршало Барятинскийс масех дашца сурт диллира Евдокимовн: «Вуон хьехархо вацара граф. Ша кхолладелла жовхIар, амма къиношца – куьйгана цIена вацара иза, кхаьънаш оьцура…»
Ша йечу ойланашна шех иэхь хийтира Михаил Тариэловична. Оцу солдафонан карьерех иза хIунда хьоьгу? ХIан-хIа, дайшкара схьа дворянех волчу Михаил Тариэловича ша лахвийр вац цунах хьегарца. Евдокимовс болх куьйгашца бо, ткъа Михаил Тариэловича – коьртаца. ТIом чекхбаьлча, аддамна а мичхьа ву а ца хууш, массарна а вицвелла, шен графан титулца вуьсур ву Евдокимов, ткъа Михаил Тариэловича шен хьекъалца гойтур долуш дуккха а гIуллакхаш ду.
…Лаьмнийн баххьех хьерчачу кIайчу мархийн сомалкхашка а хьоьжуш, кора уллохь лаьттара Михаил Тариэлович. ГIаргIанан дуькъачу гIашна йуккъехь «кIур-кIур» дора шина кхокхано. Лаьмнашкара схьа дагна там беш байн мох хьоькхура. И гIайгIане ойланаш дIалахка санна, белшаш ойъуш, корта ластийра цо. ХIаваэ ваьлла, волавелла, коьрте жимма садаIийта ойла хилла Лорис-Меликов сацийра неIарх чоьхьаваьллачу штабан начальнико полковнико Свистуновс.