Беларусы, вас чакае Зямля
Шрифт:
Вандруючы перад лаўкамi, Сабалеўскi схiлiў чало й перазь верх акуляраў уважна зрокам абвёў клясу. Хiхiканьне даўно прапала. На яго пазiралi сур'ёзныя, зацiкаўленыя, задуманыя юначыя твары.
— Нам трэба пазнаць, хто мы такiя, бо, — як сказаў нi раз i нi адзiн фiлёзаф, — каб ведаць куды йсьцi маеш, даведайся спачатку адкуль ты i як прыйшоў. I таму, дарагiя мае, мы й даведаемся адкуль прыйшоў наш народ. Супольна павандруем у далёкую мiнуўшчыну i адтуль, ад карэньня, праверым зь якое глебы расьце нашае нацыянальнае дрэва. А падарозе, вандруючы, правяраючы, распытваючы, параўноўваць будзем праўдзiвыя гiстарычныя факты iз тымi, што ўбiвалi нам у галаву чужынцы. Толькi тады, шляхам праверкi й параўнаньня, мы нашу родную, дарагую нам, праўду знойдзем.
— Такiм чынам перш за ўсё даведаемся, што
— Мы заглянем у Наваградак, стары й ведамы горад у цэнтры нашае зямлi й першую сталiцу Вялiкага Княства Лiтоўскага. У ходзе навукi пра Вялiкае Княства Лiтоўскае мы пазнаем, — што Лiцьвiны цi Лiтоўцы гэта i ёсьць мы, пазьней чужнiкамi Беларусамi празваныя, а ня тыя каторыя сяньня сябе Лiтоўцамi, а краiну сваю Лiтвой называюць. Яны былi й ёсьць Жмудзiны, Жамойцы, а паiхнаму — Жэмайцiсы. Такiмi былi яны ад веку, а назоў наш гiстарычны — Лiтва, прысабечылi сабе зусiм нядаўна, а гэта пасьля таго, як народ наш страцiў сваю незалежную дзяржаву ў 1919-ым годзе.
— Павандруем мы пасьля ў сталiчнае, старое беларускае места Вiльню, заглянем на княскi двор, пачуем на двары Вялiкага Князя й iншых лiтоўскiх магнатаў беларускую мову. Зацiкавiмся мы польскiмi панамi й ксяндзамi ды iхнымi дзяржаўнымi мужамi, якiя выдалi сваю Ядвiгу за нашага Ягайлу й пасадзiлi яго на свой пасад у Кракаве толькi таму, каб пасьля выцягнуць сваю сквапную руку ня толькi па нашыя землi й багацьцi, але — што найважнейшае, па нашы сэрцы й душы.
— Падарозе пачуем вялiкi розгалас бiтвы пад Грунвальдам, дзе Крыжацкi Ордэн выступiў сваiмi мячамi супраць вояў супольнае армii Лiтвы й Кароны. Наўсуперак цьверджаньня гiсторыкаў Польшчы, што для сваiх мэтаў схвальшавалi факты, мы ўбачым, што галоўным камандзерам армiяў з нашага боку быў не кароль Ягайла, што iз сваiм дваром сядзеў ззаду. Бiтвай кiраваў наш вялiкi й слаўны князь Вiтаўт. I ў крытычную хвiлiну, калi трэба было ня толькi маланкава думаць i стратэгiчна цi тактычна плянаваць, але й вояў адпаведных мець, тады Вiтаўт кiнуў у бой Беларусаў Смаленшчыны. Гэтак наш Вялiкi Князь i нашы з крывi й косьцi браты са Смаленшчыны перамаглi Крыжаносцаў, выратавалi Лiтву й Карону ды на стагодзьдзi затрымалi нямецкую пагрозу. Гэтага, са зразумелых прычынаў, не казалi нам польскiя гiсторыкi. Факты яны схвальшавалi, а славу, што нам належылася, сабе забралi.
— Заглянем мы з вамi i ў Прагу, цяперашнюю сталiцу Чэхаславаччыны, дзе наш слаўны доктар Франьцiшак Скарына, сын Лукаша «са слаўнага места Полацку» ўжо ў 1517 годзе выдаў i сам надрукаваў першую кнiгу бiблii старой беларускай мовай. Скарына, такiм чынам на цэлага паўстагодзьдзя апярэдзiў у друку сваей мовы iншых усходнiх Славянаў, перадусiм Маскалёў. Ён-жа ўжо ў 1525 годзе залажыў першую друкарню на роднай зямлi ў Вiльнi. А хiба-ж ня трэба вам гаварыць, што ў той час друкаваная кнiга азначала вялiкi крок поступу асьветы для народу. Далей даведаемся, падарожнiчаючы ў мiнулым, што наша бацькаўшчына, вялiкая тады й магутная Лiтва, мела свае, пiсаныя ў роднай мове правы, i ўжо ў 1529 годзе быў прыняты для ўжытку зборнiк гэных правоў. Называўся ён Статутам Вялiкага Княства Лiтоўскага i быў адным зь першых кодэксаў правоў у тагачаснай Эўропе.
— Гэну пару, асаблiва шаснаццатае стагодзьдзе, называюць некаторыя залатым векам беларускай культуры. З пашырэньнем друку, — а неўзабаве, пасьля Скарынавай у Вiльнi, паўстала ў Беларусi яшчэ некалькi друкарняў, друкаваная кнiга сталася даступнай многiм людзям, што раней аб пiсанай кнiзе й марыць не маглi. Пашыралася асьвета, разьвiвалася культура. У Беларусь пачалi пранiкаць рэфармацыйныя iдэi з Захаду. Яны йшлi праз Польшчу. Самай Польшчы, зразумела, залежала, каб апанаваць нашу бацькаўшчыну. Рабiлася гэта галоўна праз рэлiгiю й асьвету, больш канкрэтна праз каталiцкi ордэн Езуiтаў. Пра гэта мы будзем разважаць даволi падробна.
— Заглянем мы ў 1569 годзе ў Люблiн, прыслухаемся
— У гэны час, з багаславенства й пры помачы Ватыкану, польскiя Езуiты, быццам краты, тачылi беларускую душу. Са сваiх касьцёлаў, манастыроў i школаў пачалi яны запраўдную афэнзыву. Першая iх мэта — апанаваньне вялiкiх беларускiх магнацкiх родаў. Пад такiм заядлым напорам нашыя магнаты прыймалi чужую, значыцца каталiцкую веру, пакiдалi свой народ. Яны сталiся тымi, пра якiх пазьней ведамы кашталян Мялешка сказаў, што «костка наша, але чужым мясам абрасла й ваняе».
— Мы далей пабачым, як безгаловая польская палiтыка прынесла для нашай бацькаўшчыны катастрафальныя вынiкi. У другой палове васемнаццатага стагодзьдзя Рэчпаспалiтую падзялiлi суседзi — Прусы, Аўстрыя й Расея. Запраўды, у гiсторыi народаў гэта рэдкi выпадак, каб безгалоўе й безгаспадарлiвасьць кiраўнiкоў зруйнавалi ўсю сваю дзяржаву, а разам з тым i нашу бацькаўшчыну Лiтву ў пропасьць маскоўскае няволi пацягнулi.
— Уважна прыгледзiмся, як маскоўскiя вяльможы, салдаччына i ўраднiкi, з волi насамперш Кацярыны Другой, а пасьля iншых цароў як п'яўкi ўсысалiся ў мякаць беларускую, пачалi пiць жывыя сокi нашага цела, рабаваць народныя й прыватныя скарбы нашыя. Моладзь гналi ў маскалi этапамi на Сiбiр, дома-ж сялян упраглi ў ярмо зьдзеклiвага й бязвыхаднага прыгону. Пабачым, як народ наш нi раз паўставаў супраць Расеi, стараўся вярнуць зрабаванае маскалямi. Кстусь Калiноўскi, наш выдатны нацыянальны правадыр-рэвалюцыянер, падняў супраць Маскоўшчыны вялiкiя народныя масы ў паўстаньнi 1863-га году. Залатымi лiтарамi ўпiсаныя ў гiсторыю нашу словы Калiноўскага зь ягона «лiсту спад шыбенiцы»:
«Ваюй, народзе, за сваё чалавечае й народнае права, за сваю веру, за зямлю родную. Бо я табе спад шыбенiцы кажу, народзе, што тады толькi зажывеш шчасьлiва, калi над табой маскаля ўжо ня будзе».
— Мэтэорам праляцеў Кастусь Калiноўскi празь беларускае, завалочанае маскоўскiмi хмарамi неба, паказаў нам шлях да волi. Але паядынак быў надта няроўны, бо маскоўскiя сiлы празь меру вялiкiя. Сам гэрой меў усяго 26 год, калi павесiлi яго ў 1864-ым годзе на Лукiскiм пляцы ў Вiльнi.
Сабалеўскi гаварыў з выразнай насалодай, iнтанацыйна падчыркiваў словы й цэлыя сказы. Цьвёрда-мiлагучны нiзкi бас вызначаўся аўтарытэтнасьцю й фiнальнасьцю, якую звычайныя слухачы рэдка калi адважацца аспрэчваць. Настаўнiк вандраваў перад лаўкамi, часта з-над акуляраў пазiраў на вуйняў, спыняўся перад вакном i задумана стаяў па некалькi часiн. Выняў зь кiшэнi настаку, выцер шырокi, блiскучы лоб, паправiў акуляры. Зачараваная ягоным дарам мовы, зьдзiўленая зусiм iншым насьвятленьнем некаторых гiстарычных фактаў, чымся рабiлi некалi акупанты, кляса застыла ў задуме.
— Спынiмся над працэсамi беларускага нацыянальна-культурнага адраджэньня. Пазнаёмiмся з Дунiным-Марцiнкевiчам, што ўжо ў палове дзевятнаццатага стагодзьдзя шмат пiсаў пабеларуску. Пачуем голасны клiч бацькi беларускага адраджэньня Францiшка Багушэвiча: «Не пакiдайце мовы роднай, беларускай, каб ня ўмерлi!». Паўсталая ў Вiльнi ў 1906-ым годзе беларуская газэта «Наша Нiва» клiкала народ да асьветы, баранiла ягоных нацыянальных i сацыяльных iнтарэсаў. На яе старонках чытаем першыя творы будучых волатаў лiтаратуры: Янкi Купалы, Якуба Коласа, Максiма Багдановiча й цэлага шэрагу iншых.