Каласы пад сярпом тваiм. Кніга другая. Сякера пры дрэве
Шрифт:
"М-м-м, як-кі сорам. Багатыя людзі. Абрабавалі, абдзерлі, кінулі. У старца кій адабралі".
Поп кажа аб паншчыне ў Магілёўскай губерні.
Сорак мужчынскіх і трыццаць жаночых рабочых дзён у год. Калі ўлічыць, што раней адзін чалавек з двара адрабляў тры дні ў тыдзень нават у Кроера, то палёгка, значыцца, толькі крышку больш, як у два разы.
Якія ў людзей вочы! Пэўна, цяпер і яны зрарумелі. А вось і нормы надзелаў. Для іхняга наваколля шэсць дзесяцін (нічога, ёсць месцы па тры дзесяціны без чвэрці),
І пакуль не выкупіш, зямля не мужычая, а юрыдычна панская, і за яе трэба несці павіннасць. Але ж на выкуп тэрміну няма, значыцца, і павіннасць не мае тэрміну.
І яшчэ мала таго. Калі будзе нядоімка пану або грамадзе — можна пусціць з малатка ўсё, аж да мужычай сялібы.
Пад скляпеннямі царквы гучалі словы аб капіталізацыі аброку, аб выкупных сумах, аб шасці працэнтах выплаты ў год. У храме божым гандлявалі чалавечым целам. І не знайшлося чалавека з вервіем, які выгнаў бы гандляроў з храма. Чалавека гэтага даўно і намёртва прымацавалі фарбай да купала няправеднага храма.
Немагчыма было.
…Калі народ пачаў пакідаць царкву, Алесь павітаўся з Ісленьевым.
— Да мяне?
— Не, трэба яшчэ на чытанне ў Сухадол, — сказаў стары.
— У Раўбіча чыталі?
— Чытаў. Гэх, Аляксандр Георгіевіч, дачакаліся мы канца святой масленіцы.
Граф быў ашаломлены, і Алесь падтрымаў яго жартам:
— Нічога, будзе яшчэ і вялікдзень. Невядома толькі, хто каму чырвонае яечка паднясе.
— Пэўна, мужыкі нам, — сумна сказаў Ісленьеў. — І варта.
Граф, згорбіўшыся, сеў у вазок.
Коні рушылі.
Алесь з вышыні ўзгорка бачыў, як брылі па шэрым снезе белыя сялянскія постаці. Нехта крануў яго за руку. Ага, бацька Кагут.
— Дзякуй табе, сынок, ад загоршчынскіх.
— За што?
— Праз цябе не нацярпеліся былыя вашы мужыкі сораму. Вось табе і воля.
Пайшоў і Кагут. Алесь пачаў быў спускацца з узгорка да сваіх коней, калі пачуў раптам пошчак капытоў. Распырскваючы хлапякамі мокры снег, ляцелі да царквы Вацлаў і Стась Раўбіч. Алесь здзівіўся, убачыўшы іх разам. Ён не ведаў, што ўсе гэтыя гады хлопцы ўпотай сустракаліся.
Але яму было прыемна.
— Вы што гэта, — удавана напусціўся ён на іх. — Галовы скруціць хочаце?
І асекся, убачыўшы твар Стася і светлае аблічча Вацлава. Дзіўна было ў такі дзень бачыць радасць на нечых абліччах.
— Алеська, братка… — захлынаўся Вацлаў.
— Што?! Хіба вы памірыліся?
— Мы і не сварыліся, — пачырванеўшы, сказаў Стах. — Ніколі-ніколі. Праўда, Вацлаў?
— Што такое? — спытаў Алесь.
— Раўбіч пасварыўся з Хаданскімі, — выпаліў брат. — Назаўсёды.
Вочы ў Раўбіча наймалодшага былі вільготныя. Вось-вось заплача з радасці.
— Праўда, — сказаў
— Як?
— Прачыталі маніфест. Хаданскія крыўдавалі на цара страшэнна. І тады бацька раптам разгневаўся і сказаў: "А Загорскі меў рацыю, што вызваліў сваіх, не чакаючы вынікаў гэтага рабунку. Малайчына хлопец. Малайчына". Тыя патрабавалі тлумачэнняў. А бацька ім сказаў: "Франс увесь час казаў мне праўду аб ім. Прасвяціў, відаць, яго бог. А я моцна вінаваты перад маладым князем".
Алесь пацалаваў іхнія свежыя ад язды і ветру, яшчэ дзіцячыя абліччы.
— Я страшэнна ўзрадаваны, Алесь, — сказаў Стах. — І Майка, і Франс. А Наталя аж скача і ў далонькі б'е.
— І я ўзрадаваны, — сказаў Алесь. — Калі можаш, скажы бацьку, што я прыйду пагаварыць.
— Паскакалі, — сказаў Вацлаў Стаху. — Да вас.
І яны з месца, кінуўшы з-пад капытоў цэлыя фантаны мокрага снегу, узялі наўскач. Алесь паглядзеў і ўсміхнуўся. Франс не падвёў. Мілы Франс. Значыцца, як толькі скончыцца пост, ён і Майка будуць жыць разам.
На хвіліну ён падумаў, што вось-вось настане сеча, і засмяяўся. Яго не маглі забіць у бітве. Для гэтага ён занадта быў поўны жыццём. Паўстанне было радасцю. Яны перамогуць, і тады ўсе людзі зробяцца шчаслівыя. Хоць бы толькі хутчэй. Хоць бы хутчэй Майка, бунт, перамога, свабода, вольная бацькаўшчына на вольнай зямлі.
Ён з асалодаю ўдыхнуў гаркаваты сакавіцкі вецер.
Усё ж такі ішла вясна.
XVI
Праз колькі дзён пасля чытання маніфеста ў Мілым памёр стары Даніла Кагут. Ніяк не мог апамятацца і пакінуць думаць аб сваяках Марылі. Паўтараў: "Два гады паншчыны для мужыкоў. Яшчэ два. А плаціць усё жыццё".
І вось у першы сонечны дзень узяў Юрася і, абапіраючыся на яго (а раней і кіем не карыстаўся), пайшоў з унукам пад запаветны дуб на канцы пасады.
Ішоў высокі, увесь белы як снег, ад валасоў і вусоў да світкі, да белых скураных поршняў.
— Памятаеш? — паказваў не прызбу Юрась. — Тут ты Алесю песню тады спяваў.
— Але… Даўно было.
— Дзеду, — спытаў Юрась. — А дзе тое белае жарабятка?
Вочы ў старога былі светлыя і пустыя:
— Хто ж яго ведае. Расце недзе, пэўна.
— Доўга нешта для каня.
— Гэта не просты конь.
Ішоў моўчкі і толькі потым дадаў:
— Вырасце, вырасце жарабя. Ты-то дачакаешся, а я — не. Не дачакаюся я, унук. Не дачакаюся светлага дня.
Ён ішоў дваром і аглядаў хату і дворныя будовы, ішоў садам і аглядаў дрэвы вялікага ўжо саду, які сам пасадзіў.
— Шкада, зямля яшчэ мёртвая. Пачуць бы, як мяккай зямлёй запахне.
— Пачуеш.
— Не. Адхадзіў сваё.
Адламаў танюткую галінку вішні. Яна была ўжо зялёная на зломе і пахла гаркаватым.