Каласы пад сярпом тваiм. Кніга другая. Сякера пры дрэве
Шрифт:
— Крыху нечакана, — сказаў чалавек.
Загорскі не ведаў, што казаць. Невядомы апусціў вочы і ўбачыў вішні ў Алесевай руцэ.
— Прыемнага апетыту.
Тфу ты, чорт! Добра, што хоць гаворыць па-мужыцку. Зямляк.
— Давайце адрэкамендуемся.
— Ахвотна… Алесь Загорскі.
— Князь? — у чалавека заўсміхаліся вусны.
— Але.
— Адразу відаць выхаванне, — паважліва, нават з некаторым здзіўленнем, сказаў чалавек. — Віктар Каліноўскі.
— Вы?! Кастусь мне столькі расказваў.
— Уявіце, мне ён расказваў пра вас таксама.
Толькі тут Алесь
— Кастусь прачакаўся. Даўно тут?
— Некалькі гадзін. А дзе ён?
— Пайшоў здабываць штосьці на вячэру. Давялося амаль усю маю месячную пенсію забіць на кнігі. Калі нічога не дастане — раздзеліце з намі вось гэта.
Алесь паглядзеў на вішні ў далоні.
— Чорт, — сказаў ён. — Як няёмка.
— Нічога. Мы людзі свае. Скажыце, як там у вас справы? Як з Кастусёвай просьбай?
— Якой просьбай? — удаў здзiўленне Алесь.
Віктар глядзеў на яго ўважліва.
— Добра, — сказаў ён. — Гэта добра.
Усмешка была дабрадушная.
"Свой", — яшчэ раз падумаў Алесь і спытаў:
— Як з вашай работай?
— Ідзе. Сяджу над рукапісамі, як пацук, ды ад пылу чхаю.
— Вы ў Публічнай бібліятэцы?
— Я ў непублічнай бібліятэцы. Сяк-так плацяць.
— Цікава.
— Каб не было цікава, я не кінуў бы медыцыны для заняткаў гісторыяй.
Віктар дастаў аднекуль з-за ложка скураную труб-ку, падобную на круглы пенал.
— Вось адсыпаўся, каб уначы працаваць. Цішэй. А то на маёй кватэры ўдзень нельга. А мне трэба зрабіць апісанне.
Ён разняў трубку і выцягнуў адтуль пергаментны скрутак.
— Дрэнна скручваецца пергамент. Але як скруціцца, то і не раскруціш. Глядзіце.
Жаўтаватая дарожка ляжала на яго каленях. Чорныя маленькія літары і кармінавыя вялікія.
— Сапегаў ліст, — пяшчотна сказаў Віктар. — Бачыце, пячатка?
Пячаць ляжала ў круглай срэбнай пушачцы, прымацаванай на шнурку да граматы. Кольца чырвонага воску з адбіткам.
— Андрэеўскі папрасіў. Яму трэба па гісторыі філасофіі права. А ён нашай старой мовы — ані-ні.
— Наша хіба мова?
— Нягож, — Віктар надзьмуў губы. — Ды яшчэ і якая. Слухайце: "Пашто вам, чадзь русінская, за непраўдзівымі, але фальшывымі ганіці. Чаго таго хочаце, каб слова дзедзіч зберагчы або маетнасць сваю?.. Слова хоцечы зберагчы — мецьмеце вечнасць. Маетнасць адну хоцечы собе прыўлашчыці — морд душы атрымаеце".
Зграбныя доўгія пальцы трапяталі над дакументам. I гэта быў рух такой пяшчоты, што рабілася не па сабе. Так пальцы сляпога часам трапечуць над абліччам самага роднага чалавека, не дакранаючыся да скуры, а проста адчуваючы яе цеплыню.
— Бач, словы якія?! "Каразн" — гэта азначае страта, пакаранне смерцю. Забылі слова! — ён нібы ўзважваў словы на невідочных шалях. — Каразн — пакаранне смерцю. Тфу!.. Або восы "пляснівы конь" — гэта шэры, мышасты. Плесняю пахне слова, прыцемкам, склепам.
Алесь глядзеў на аблічча гэтага дзівака і адчуваў,
— Або "плюта" — гэта нягода. А вось "сок", ад слова "сачыць". А мы ўзялі дурное "розыск"… А от глядзі-глядзі: "талкавіска" — месца, вытаптанае коньмі падчас бітвы. Або "клявец" — востры молат, каб насякаць жорны. Забылі!
— Чаму? — сказаў Алесь. — У нас і цяпер клявец. Падчас паўстання мужыкі і імі валяць.
— Не можа быць? — Віктар запісваў.
— Але.
— Або вось "лезіва" — вяроўка, каб лезці па борць… Забылі. Усё забылі… Вось так і жывём. Вывуджваем па слоўцу з каламутнага мора.
"Дзівак, — зноў падумаў Алесь. — Бяскрыўдны запылены дзівак. Корпаецца ў рукапісах, ведае, відаць, усё да дробязі пра Беларусь і Літву, жыве старажытнасцю і пляваць хоча на сучаснасць. Архіўны юнак".
— Скажыце, — спытаў ён, — вы сапраўды думаеце, што гэта патрэбна сённяшняму дню?
Віктар суха кашлянуў. I раптам Загорскі ўбачыў, што добрае, трохі разгубленае ад ціхага замілавання аблічча нібы падсохла і стала жорсткае. Рахманыя вочы востра звузіліся. Пульхная ніжняя губа падабралася пад верхнія зубы. Ясна было, адкуль гэта пакусванне ў Кастуся.
— Што ж вы маўчыце? — спытаў Алесь.
— А што гаварыць? Варты жалю той, хто не ведае былога дня і таму не можа разабрацца ў сённяшнім і прадбачыць будучы… Абыякавы да мінулага не мае аніякай інтэлектуальнай перавагі над жывёлай, і таму ёсць першы кандыдат на маральную, а затым і фізічную смерць. Усё адно хто гэта — чалавек ці народ.
Віктар нечакана ўсміхнуўся. Відаць, прыйшлі ў галаву новыя думкі, і ён адразу забыў пра сваё раздражненне.
— Вы не заўважалi, што найбольш хлусяць у гiсторыi? I якраз тыя, што найбольш крычаць аб сённяшнiм днi i рэкамендуюць былое як альбом з цiкавенькiмi малюнкамi. Ну, хаця б мой непасрэдны начальнiк барон Мадэст Корф [21] , нямецкая каўбаса на iмперскай рускай службе. Нашто iм хлусiць, калi гiсторыя — было i быллём парасло?
21
Корф Мадэст — рэакцыйны гісторык, у 1849–1861 гг. — дырэктар Публічнай бібліятэкі. У 1864–1872 гг. — старшыня дэпартамента законаў Дзяржаўнага савета.
Ён усміхнуўся і прылёг на локаць:
— Старонка гісторыі… Ведаеце, з кім Модзінька вучыўся? З Пушкіным. Ворагі былі. Сварыліся. Афрыканец наш яго, здаралася, і пабіваў. I атрымалася так, што перакрыжоўваліся іхнія шляхі. Адзін за кнігу — і другі за кнігу. Адзін гісторыю пісаць — і другі пісаць. Мяркую, у Модзінькі, хоць ён і нахапаў чыноў, увесь час аставалася пачуццё ўшчэрбнасці, абдзеленасці, падсвядомае жаданне саперніцтва. Ну і пісалі. Адзін свае смярдзючыя кніжачкі, абяцадла для бедных, а другі — "Гісторыю пугачоўскага бунту". Гісторыя — лухта, гісторыя — парахня! То скажыце мне, князь Загорскі, скажыце мне, чаму за гэтую парахню аднаго ўсё жыццё ганялі, застрэлілі ўрэшце і нават пасля смерці баяцца?! I чаму другога за парахню гэтую, за непатрэбшчыну, узвысілі, ступеняў надавалі?