Лісце забытых алеяў

Цвірка Кастусь

Песні і вершы да студэнцкіх урачыстасцей пісалі (а часта і проста імправізавалі) разам з Янам Чачотам яшчэ Адам Міцкевіч, Тамаш Зан, Ануфры Петрашкевіч і іншыя філаматы. «Аднак, заўважае вядомы польскі фалькларыст Станіслаў Свірка ў сваёй кнізе «З кола філамацкага перадраматызму», выдадзенай у 1972 годзе ў Варшаве, наймацней адбілася ў жыцці філаматаў песенная творчасць якраз Чачота. Не было імянін, маёўкі ці сяброўскага сходу, якога б Янак (альбо Ян з Мышы — як яго таксама звалі) не аздобіў сваімі сардэчнымі «песенькамі», як заўсёды, патрыятычнымі, народнымі па сваім духу, нярэдка напісанымі на матыў песні беларускага люду...»

Тыя песні Яна Чачота, і польскія, і беларускія, якія дайшлі да нас дзякуючы публікацыі Яна Чубэка і іншых польскіх даследчыкаў, паказваюць нам не абы-які песенны талент паэта. Напеўнасць, «крылатасць», непасрэднасць і празрыстасць верша — гэтыя якасці дазвалялі Чачотавым песням вельмі лёгка класціся на музыку.

Зрэшты,

Ян Чачот звычайна пісаў іх на гатовы ўжо матыў добра вядомых яму беларускіх народных песень. Пры гэтым ён не забываўся зазначыць на матыў якой канкрэтна народнай песні трэба было спя ваць напісаны ім верш.

Вельмі любілі філаматы, ды і наогул віленская моладзь, напрыклад, вясёлую, жыццярадасную песню Яна Чачота «Што старыя за вар'яты», напісаную дзесьці ў 1818 ці 1819 годзе на матыў беларускай народнай песні «Чаму дзеўку не любіць, калі дзеўка ладна», што адзначыў сам аўтар. Вось гэта песня ў маім перакладзе:

Што старыя за вар'яты: Мелюць без прычыны, Быццам час. свой марна трацім Мы каля дзяўчыны. І ўсё пхнуць нас да работы, Хоць таго не знаюць, Што да працы я ахвоты Без дзяўчат не маю! З любай стрэнуся, бывае, Прыгарну к сабе я, Сэрца радасцю палае, Галава яснее. Жыць тады, сябры, ахвота, Хораша наўкола. Мігам робіцца работа З песняю вясёлай! Дык мяліце ж без прычыны Вы, старыя людзі, — Вас паслухаем тады мы, Як дзядамі будзем!

Такой жа бадзёрай, аптымістычнай была вельмі папулярная таксама сярод моладзі песня Яна Чачота «Прэч, прэч, сум, нудоты...». У прыпісцы да яе аўтар адзначыў, што напісана яна на матыў песні «крывічан», як зваў ён беларусаў, песні, якая пачыналася словамі: «Сем дзён малаціла, чах, чах — зарабіла...» Ахвотна спявала моладзь і песні Яна Чачота, якія былі ім створаны на матывы беларускіх народных песень, што пачыналіся такімі словамі (іх зноў-такі аўтар прыводзіць — каб ведалі, як іх спяваюць): «Ой валы ж мае да палавыя», «Бяду сабе купіла да за свае грошы», «Як не бачу Петруся, то я з ветру валюся» і інш.

У многіх песнях Яна Чачота адбіліся антыўрадавыя настроі моладзі, вольналюбівыя ідэі аўтара. Гэтыя творы, якія выконваліся на розных студэнцкіх сходках і ўрачыстасцях, віленская моладзь заўсёды сустракала бурнымі воплескамі, а самога аўтара часам падымала «на ўра».

Але самы вялікі поспех у студэнцкай моладзі, большая частка якой паходзіла з апалячанай беларускай шляхты, мелі тыя філамацкія творы Яна Чачота, што былі напісаны па-беларуску. Сам факт звароту да мовы запрыгоненага, бяспраўнага мужыка-беларуса гаварыў аб многім, і перш за ўсё аб адкрытым дэмакратызме паэта, аб адмаўленні ім бесчалавечнага прыгонніцкага ладу. Гэты дэмакратызм, як бачым, імпанаваў і перадавой віленскай моладзі.

Першымі з беларускіх твораў Яна Чачота, якія дайшлі да нас, былі тыя, што напісаў паэт да імянін старшыні Таварыства філаматаў Юзафа Яжоўскага, які быў родам з Украіны.

Спраўляліся гэтыя імяніны 7 сакавіка 1819 года і называліся «Яжовыя» — па прозвішчу віноўніка ўрачыстасці.

Сам Ян Чачот, які заўсёды выступаў са сваімі вершамі на. падобных урачыстасцях, гэты раз прыехаць на свята не здолеў. Як службовец «Масы радзівілаўскай» — спецыяльнага бюро па ўпарадкаванні архіваў князёў Радзівілаў, ён у гэты час быў камандзіраваны ў Мінск. Адтуль паэт і прыслаў свае вершы сябрам у Вільню, выказаўшы пры гэтым — зноў-такі ў вершаванай форме — шкадаванне, што ў той час, як яго прыяцелі «апаражняюць бутэлькі» ў вясёлым застоллі, ён «посціць, як святы», у Мінску, дзе яго прымушае «маршчыніць чало мазольная пасада пісара». Прысланыя вершы Яна Чачота зачыталі на ўрачыстасці Адам Міцкевіч, Тамаш Зан, а тыя, што былі прызначаны для спеву, выконваліся жаночым і мужчынскім хорамі. Беларускія вершы і песні Яна Чачота склалі сабой цэласную драматычную сцэнку, прызначаную для выканання на ўрачыстасці ў гонар Юзафа Яжоўскага. Дзейнымі асобамі былі тут вясковыя людзі, якія быццам бы прыйшлі павіншаваць імянінніка.

Першы выйшаў з віншаваннем цівун, беларуская мова якога была перасыпана польскімі словамі і выразамі — характэрная для такіх «падпанкаў» гаворка. Цівун (здаецца, гэту ролю выконваў Тамаш Зан) пачаў так:

Чулі мы гэта, што есць вашэць украінец І контэнт³, што ўрадзіўся ў жызнай краіне, Як

абачыў, што ў нас нявелькі дзядзінец, Сказаў: «Як брыдко мешкаюць⁴ ліцвіне⁵...»

Далей цівун жартам аспрэчвае імянінніка, кажучы не без іроніі, што там, на Украіне, вельмі добра: «Хаты злепкі з гною, бо вы лесу не маеце...» І хоць там вельмі родзіць жыта і пшаніца («бо ў вас грунт харошы, чарназёмны, тлусты»), але ж усё роўна ўкраінскія чумакі едуць па прыбытак у Беларусь — любяць валацужнічаць.

Аднак мы ім назоліць⁶ не хочам ніколі, І ты, мілы панічу, не смейся з нас, просім. Усё гэта дзеецца па нябескай волі. Гультай часты, дзе добра. Мы больш працы зносім. Пагадземся. Мы людзі добрае есць душы. Не будзь і ты ніколі ліхім, панічэньку. Не трэба ламаць тае, скуль груш дастаў, грушы, Помні, што ты вучышся ў нашым Вілейку⁷. Згода. Але сягоння мы ся даведалі, Што Вашы імяніны, святога Язэпа, А каб Вы к сабе нашу прыхільнасць пазналі, Ідзем гэта, не сядзім у хаце, як Мазепа. Будзем цябе віншаваць. Я есць цівун з двара. Гэта — сельскі дзесятнік, ён лысіну гладзіць, Ён знаець іспраўніка, знаець асэсара, Маскалёў⁸ на кватэру, як чартоў, нам садзіць. Там войт, што уса круціць, чалавек бывалы, Быў у Гданьску, у Кралеўцу плаваў на віціне, Ось там стаіць маладзец, жаўнер дасканалы, Ён, бядак, кабылінку з'ядаў у Мадліне. Там у куце музыка: як ён добра граець! «Свінні ў рэпе», і «Дзюбу», і польскія танцы. А гэта ёсць Алёнка, очы ў дол спушчаець, А там бачу: Альжбетка ў сіняй катанцы. Но, зачніце, дзявочкі, пану заспявайце, Ён вам дасць па ўстужачцы, борзда зачынайце.

Тут перад Юзафам Яжоўскім і ўсімі ўдзельнікамі свята ўзнікае цэлая група па-святочнаму апранутых дзяўчат, якія хорам спяваюць Чачотаву песню:

Што ж мы Вашэці скажам, Простыя з сяла дзяўчата? Якія ж песні звяжам? У нас мысль не багата! Але як мыслім, чуем, Так табе заспяваем, Так цябе павіншуем — Няшчырасці не знаем. Лісічка, жоўты грыбок, Слімакоў не баіцца; Не точыць яго чарвячок, Ён у лесе здароў блішчыцца. Конік па полю дурэе, Хоць копы вазіць не дбае, Салавей хораша пее, Самічку к сабе склікае. Будзь, як лісічка, здаровы, Як конік, вясёл пры трудзе. Няхай тваё пісьмо, размовы, Як салаўя голас будзе.

Пасля дзяўчат выходзяць наперад хлопцы, якія спяваюць:

Мы ад сахі, ад бараны, Мала вам спяваці будзем! Чытаць, пісаць не учаны, Ат сабе трохі загудзем. Колька ў снопе есць зернетак, Толька жый шчаслівых лётак; А калі замнога гэта, Аглядай сотнае лета. Колька за адным пакосам Касец добры траў схэндожыць⁹, Толька табе перад носам Бог няхай чырвонцаў зложыць. А як мы заўшэ¹⁰ да леса Ад некрутаў уцякаем, Так няхай бяда да беса Уцячэ, пех ей не знаем. Няхай цябе панны любяць І часта просяць зазулькі, — Калі з табой ся зашлюбяць І ад'едуць ад матулькі.