Лісце забытых алеяў
Шрифт:
Ён расказаў, што-цяпер якраз хадзіў на былую сядзібу пана Вайцяхоўскага, таго самага, што аддаваў Луцэвічам у арэнду Селішча. Франц Віктаравіч фатаграфаваў там рэшткі панскага саду, маляўнічыя куткі раскошнага парку, цудоўныя азёры-сажалкі: усё ж такі сядзіба гэта таксама моцна звязана з біяграфіяй Янкі Купалы.
Франц Віктаравіч з самых малых гадоў ведаў Ян ку Купалу: сядзіба Гінтаўтаў, якія жылі ў Ляўшове, межавалася з дваром Аўлачынскіх, дзе вельмі часта, як ужо гаварылася, гасцяваў паэт.
Я расказаў Францу Віктаравічу, як мы хадзілі тут з Эдуардам Іванавічам Аўлачынскім.
— А ці вадзіў ён вас на курган?
— Не, не вадзіў. А на які курган?
— Ды той самы... «Ўдзірванелы курган векавечны»... Пра які і паэма Янкі Купалы
— Але ці той? — моцна засумняваўся я.
— А мы можам разам памеркаваць... Калі хочаце, давайце пад'едзем туды, паглядзім...
Я, вядома, не мог не згадзіцца.
У Харужанцах Франц Віктаравіч папрасіў мяне спыніцца каля самай крайняй хаты.
— Тут жыве мой сваяк, ляснік. Ён пакажа, як прайсці на курган. Я хадзіў туды малым, але цяпер курган зарос лесам...
Ляснік Віктар Хадкоўскі якраз зграбаў за хатай сена. Выслухаўшы нас, ён гукнуў сына, які яму памагаў.
— Саша, звадзі людзей на Курганы... Толькі ідзі раўком.
Саша, загарэлы хлапчук гадоў дванаццаці, адклаў убок граблі і, не вельмі дзівячыся з нашага намеру, сказаў нам ісці за ім.
— Але ж той курган... «на ўзбярэжжы ракі шумнацечнай», а тут ніякай ракі не відаць... — ізноў выказаў я сваё сумненне Францу Віктаравічу, ідучы з ім услед за Сашам.
— Усё правільна... Толькі пачакайце... — І, калі выйшлі за аселіцу, ён дадаў: — Вы заўважылі, па чым мы ідзём?
Мы ішлі зялёнай, з тарфянымі пралысінамі вузкай лагчынкай, якая напамінала рэчышча высахлай ракі. Пад нагамі чулася вільгаць, і мы стараліся ступаць на цубчэйшыя купіны кругляцу, з якога вытыркаліся сцяблінкі чорнагалову — ужо з белымі камячкамі пуху.
— Тут як бы нейкая балаціна?
— Вот-вот. Вы пакуль што заўважайце, а потым мы звяжам усё ў адно, — сказаў Франц Віктаравіч з усмешкай.
Гэтай лагчынкай, якую чамусьці ляснік назваў «раўком», мы дайшлі да лесу, што ішоў, падымаўся ўверх — хвоі, бярозы, арабіны...
Да вяршыні ўзгорка дабіраліся кругамі, абмінаючы нейкія яміны, траншэі, зарослыя — аж не відаць было — збуялым скрыпенем ды маркоўнікам. На самай вяршыні ўбачылі замшэлы дот.
— Гэта і ёсць той Курган, — сказаў Франц Віктаравіч, калі мы спыніліся на ўзгорку. — Адсюль, калі ён быў бязлесы, добра праглядваліся ўсе навакольныя дарогі і вёскі... Таму вайскоўцы і скарысталі яго для сваёй мэты... Калі я быў малы, бачыў тут дзве жалезныя пліты з выбітымі літарамі. Значыць, нехта важны быў тут пахаваны. Ну, і галоўнае, чаму я думаю, што гэта той курган — паданне, што расказаў мне сябра Янкі Купалы, наш блізкі сусед у Ляўшове Янка Аўлачынскі. От паслухайце яго. Некалі, кажа паданне, жыў тут нейкі князь. Аднаго разу ўгнявіў яго чымсьці вядомы ва ўсёй ваколіцы лірнік-жабрак, які лічыўся чараўніком. Князь загадаў слугам забіць яго і закапаць на гэтым во ўзгорку. Назаўтра ўсе крыніцы, якія білі адсюль, быстрацечная рака, што ўтварала гэтыя крыніцы, у адзін момант перасохлі. Гэта была кара за забойства лірніка-чараўніка. З таго часу тут і засталося тое рэчышча, якім мы і падымаліся на ўзгорак.
Яно цягнецца аж да самай Гайны-ракі. Гэтай лагчынай-рэчышчам і цяпер нясуцца вясною бурлівыя плыні талай вады. Паданне гэта не мог не ведаць ад сябра і Янка Купала, які вельмі цікавіўся даўніной.
Калі я слухаў Франца Віктаравіча, мне вельмі яскрава ўспомніўся пачуўся той нестрыманы гул бурлівай і магутнай плыні купалаўскага «Кургана», паэмы, што бліскотка ўвабрала ў свае строфы і шматпакутную гісторыю змагання беларускага народа за волю, і стрыманую веліч не вельмі раскошнай прыроды краю, яго бессмяротныя легенды і паданні, што праз вусны людзей дайшлі да нас з самай сівой мінуўшчыны:
Паміж пустак, балот беларускай зямлі, На ўзбярэжжы ракі шумнацечнай, Дрэмле памятка дзён, што ў нябыт уцяклі, Удзірванелы курган векавечны. Дуб галлё распусціў каранастыСпусціўшыся той лагчынкай-рэчышчам з высокага ўзгорка-кургана ўніз, мы зноў селі ў машыну і пад'ехалі да былой сядзібы Гінтаўтаў і іх суседзяў Аўлачынскіх. Франц Віктаравіч, адышоўшыся, доўга стаяў на пустэчы каля старых цяністых ліп, што ціха шумелі ўверсе сваёй багатай лістотай.
— От тут была наша хата...
І Франц Віктаравіч расказаў мне трагічную гісторыю бацькоўскай сям'і, што жыла тут побач з Аўлачынскімі з 1919 года. У час Вялікай Айчыннай вайны, помсцячы за яго брата Станіслава, які перад вайной быў старшынёй мясцовага калгаса, а з прыходам гітлераўцаў стаў тут адным з завадатараў партызанскага руху, фашысты загналі бацьку, маці і пяцёра іх дзяцей — малодшых братоў і сясцёр Франца Віктаравіча — у пуню і разам з іншымі партызанскімі сем'ямі спалілі жывымі. Пра гэта Франц Віктаравіч даведаўся пазней, бо быў далёка адсюль, у партызанскім краі...
Жывучы ў Ляўшове, Франц Віктаравіч добра пазнаўся са сваімі суседзямі Аўлачынскімі, без якіх, на яго думку, нельга абысціся ў выяўленні вытокаў творчасці Янкі Купалы. І перш за ўсё — без першага гаспадара Ляўшова — Франуся Аўлачынскага. Быў ён з бедных, беззямельных сялян. Але раптоўна яму прываліла багацце. Ад дзядзькі па мацеры. Паехаў неяк дзядзька ў Амерыку на заработкі. Там яму ўдалося сабраць немалы капітал. Але скарыстаць яго дзядзьку не выпала: падарваўся, як відаць, на непасільнай працы, захварэў і памёр. Перад смерцю ён, адзінокі чалавек, напісаў завяшчанне, згодна з якім увесь свой набытак перадаваў старшаму сыну адзінай сваёй сястры, што была замужам за Аўлачьінскім. Гэтым старшым сынам і быў Франусь, яшчэ тады падлетак. Атрымаўшы добрыя грошы, Франусеў бацька купіў каля Лысай Гары, у Ляўшове, тры валокі зямлі і пачаў абжывацца. Калі бацькі памерлі, Франусь, які пасталеў ужо к таму часу, завалодаў ляўшоўскім хутарам. Пры ім былі яшчэ дзве сястры і малодшы брат Янка, той самы Янка Аўлачынскі, з якім сябраваў Янка Купала. Стаўшы паўнапраўным гаспадаром, Франусь захацеў зрабіцца сапраўдным панам, шляхціцам. Дзеля гэтага ён падшукаў сабе ў Мінску нявесту са шляхецкай сям'і. Не важна, што Тэклюся была далёка не красуня, затое чыстакроўная шляхцянка! І, галоўнае, бацькі абяцалі і самога Франуся прыпісаць да дваранства. Згулялі вяселлі, і Таклюся стала гаспадыняй у Франусевым доме. Хоць афіцыйна з дваранствам у Франуся нічога не выйшла, усё ж ён хадзіў як пан, пераймаючы ўсе панскія звычкі. Гаварыў ён ужо не «па-мужычы», а нейкай змешанай беларуска-польска-рускай мовай. «Вось цо да», «собственно», «тудэма-сюдэма», «пане дабрадзею» — такія яго былі любімыя слоўцы. Яго так і празвалі людзі — Восьцода. Сямейнае жыццё ў Франуся не ўдалося: Таклюся аказалася бяздзетнай, і ён пад канец запіў, упаў у розныя дзівацтвы.
Як мяркуе Франц Віктаравіч, Франусь Аўлачынскі паслужыў для Янкі Купалы прататыпам каларытнага і запамінальнага вобраза камедыі «Паўлінка» Пранціся Пустарэвіча. Гэты вобраз амаль «жыўцом» спісаны з былога гаспадара ляўшоўскага хутара.
Апрача таго, «дапамог» Франусь Янку Купалу напісаць і такія паэтычныя творы, як «Адплата кахання», «Сват», «Страх», дзе вельмі яскрава праглядваецца гэты самазваны «шляхціц». У »Адплаце кахання» выдае яго нават вельмі блізкае прозвішча — Лаўчынскі. Тут жа гаворыцца і пра яго сёстраў: