Леаніды не вернуцца да Зямлі (Нельга забыць)
Шрифт:
"Дарагі Андруша, дарагі ты мой хлопча!
Я заўсёды, пачынаючы з першых тваіх вершаў і нашай з табою сустрэчы ў цэнтральным кніжным магазіне, думаю пра цябе з добрай усмешкай, як пра малодшага брата, ад якога вельмі многа спадзяюся. Малодшым лічу цябе не толькі таму, што нарадзіўся ты трохі пазней за мяне, а таму, што ўсміхаешся ты вельмі молада, чыста, што абяцаеш ты вельмі многа, што зробіш ты многа, хоць і б'еш часамі ў хамут, пераступаеш цераз пастронкі, а гаспадару гэта не вельмі, як вядома, падабаецца… Людзі, якіх мы любім, любяць цябе.
Ну дык чаго ж ты, юнача, так затузаўся, апусціў крылы? Гарэць — гары, але і кнот свайго свяцільніка сам падкручвай… Ты, відаць, не быў бы са мною шчырым,
…Мне цяжка гаварыць аб гэтым… Палічы сабе ты мяне бурклівым дзядзькам, палічы нават пашляком, але, слухаючы твае словы, я міжвольна думаў: колькі харошых, мілых, цудоўных, юных, разумных істот марыць недзе сустрэцца з такім чалавекам, як ты, дарагі мой дзівак, паэт, сумленны чалавек!.. Нават і ў маім узросце цяжка бывае, а то і немагчыма, акрэсліць, размеркаваць сваё і чужое — пазнаць, наколькі ў прадмеце нашага захаплення сапраўднай прыгажосці, а колькі нашага ўяўлення, прыхарошвання звычайных спраў паўлінавым пер'ем закаханасці. Даруй за грубасць, але гэта праўда. Праўда, і маё братняе жаданне — каб ты не браў на сэрца сваё непасільнага цяжару, каб ты не йшоў без патрэбы па лініі найбольшага супраціўлення, каб ты прасейваў пачуцці свае праз няўмольнае сіта жыццёвай мудрасці, якая — не заўсёды проза. Я не да разважлівага эгаізму клічу, а да чысціні пачуццяў, да як найбольшай увагі да чалавека, да справы святой, якой ты ўжо не маеш права не служыць… Зрэшты, даруй, браток, і трымайся на вышыні!..
Я буду невымоўна рад атрымаць ад цябе радаснае разумнай радасцю, спакойнае вялікім спакоем пісьмо.
Цалую цябе па-брацку.
Якуб Каптур".
Андрэй сядзеў, звесiўшы рукi з Каптуравым пiсьмом памiж каленяў, i няўлоўна ўсмiхаўся. Ён вельмi любiў гэтага чалавека, але так, як сёння, — нiколi. Вельмi шкада, што давядзецца засмуцiць яго, зрабiць яму балюча, ды яшчэ як. Ён харошы, у яго моцная рука, ён такi грубавата-разумны i дасцiпны.
Але ён не бачыў марозных пальмаў тады, на шыбах… Добры чалавек. Добры да добрых, злы да злых. Сапраўдны чалавек. Гэты не даруе. Таму, што сам і ў цяжэйшых выпадках заўсёды трымаў сябе мужам…
Шкада, што Якуб, пэўна, плюне, даведаўшыся аб усім, назаве яго, Андрэя, бабскай спадніцай і дурнем, а яе, пэўна, сцервай або яшчэ горш.
Да слёз шкада Каптура. Памятаў, думаў аб ім. I Андрэю раптам так захацелася пабачыць Яніса. Ну што будзе, калі ён, Андрэй, паглядзіць на яго яшчэ пяць хвілін? Апошніх. Яніс не зачыняе дзвярэй таксама. Андрэй паглядзіць на яго, спячага, а потым пойдзе насустрач лёсу. Яніс жа таксама, як і Каптур, думаў аб ім і тужыў яго болем.
…Ён асцярожна зачыніў за сабою дзверы Янісавага пакоя і спыніўся ў нагах яго ложка.
Вулічнае святло давала разгледзець амаль усё ў пакоі. Яніс спаў на спіне, высока закінуўшы нейкі адразу змужнелы, нават састарэлы твар з высокім лобам. Андрэй глядзеў на яго, адчуваючы ў сэрцы амаль фізічны боль. Ніколі яшчэ ні да каго не было ў гэтым сэрцы такой пяшчоты, як сёння да Яніса і Каптура. Любыя, мужныя людзі. Сябры.
Горад за вокнамі спаў мёртвым сном, і стаяла такая цішыня, што Андрэй чуў удары ўласнага сэрца.
I раптам цішыню разарваў гартанны, нясцерпна балесны гук. Спачатку Андрэй падумаў, што гэты гук вырваўся з яго горла, але гук паўтарыўся, і Грынкевіч зразумеў, што гэта вырвалася з Янісавых вуснаў. Што ён сніў? У гэтым сухім мужчынскім стогне быў такі боль і безнадзейнасць, што сэрца Андрэя перавярнулася. Як ён, Андрэй, мог думаць толькі пра сябе, радавацца, што праз гадзіну яго боль скончыцца назаўсёды і наступіць шчаснае забыццё? Як мог не думаць, што нанясе другу яшчэ адзін удар? Як мог пакінуць
Андрэй сеў на ложак да спячага, паклаў рукі яму на плечы.
— Янка, бедны мой Янка! Што з табою?
Яніс адкрыў вочы і нават не здзівіўся, пабачыўшы, Андрэя. Ён закрыў вочы далонню і голасам, у якім упершыню пачулася слабасць, сказаў:
— Не магу. Не магу за сябе. Не магу за цябе.
— Ну што ты хочаш?
— Не выходзь, Андрэй! Мне страшна аднаму.
— Хочаш, каб я пачытаў табе нешта? Хочаш казкі Скалбе?
— Не, — сказаў Яніс, — пачытай лепей сваю казку,
— Добра. Я зараз.
Казак у Андрэя не было. Ён зайшоў у свой пакой, узяў першае, што трапілася пад руку, — гэта быў ліст да Горавай, — і пайшоў да друга. Нічога, абы трымаць нешта ў руках. Казку ён будзе прыдумваць тут, адразу на месцы.
…Прайшла палова гадзіны, і «казка» набліжалася да канца. Вельмі цьмянае святло начной лямпы падала на ліст, які Андрэй трымаў у руцэ, на яго дурныя, далёкія словы. А ў цемры, непадалёк, суха блішчалі вочы Яніса.
— Мятлушка пакінула яго, — чытаў Андрэй. — А ён з-за яе сышоў з дарогі смелых, застаўся ў гэтай прыгожай, але соннай краіне, дзе нават птушкі спалі ў той час, калі ім трэба спяваць. Іржа патрушчыла яго меч, а ў сэрцы звіла гняздо боязь жыцця. I вось яна, завабіўшы, нанесла апошні ўдар, і ён пачаў клікаць смерць. Яна здавалася яму такой прывабнай, поўнай такога спакою. Абы ад дрыжачых мужчын і хлуслівых жанчын. Абы ад тугі да канца, што ідзе пасля здрады кахання.
Ён клікаў яе. Яна здавалася яму, як сонца і зоры, як цёплае мора, як ветрык, што гамоніць з майскай лістотай. Яна была, як разлівы крыніц за мяжою пустынь і як праўда пасля шматвяковай хлусні.
… - I багіня кахання злітавалася. Ідзі, сказала яна, я зноў даю табе памяць аб шляхах, і аб смеласці, і аб бразгаце мяча ў праведнай бітве, калі барвяныя харугвы лунаюць над галавой. I аб марах, вада якіх салоная і бурхлівая, як кроў смелых. Я ўсё даю табе, толькі не кліч смерць, бо мы жывём не для сябе, а для тых, каго любім, і таму не маем права пайсці ад іх, нават калі нясцерпна стае жыць. Чалавек народжаны для бітвы і мае права памерці толькі ў бітве. I кожны воін павінен думаць, што ён, як апошняя надзея гарадоў і вёсак за яго плячыма, што ён, як апошняя песня роднай зямлі. I ён павінен змагацца нават тады, калі ніхто больш не хоча змагацца, адзін супраць усіх. Павінен надарвацца, легчы на парозе, як Рэйтан. I калі сэрца рвецца ад болю — хай апошнім яно рвецца ў яго. Што ў хлуслівых жаночых словах, што ў гэтай маленькай жанчыне, хай нават яна — Мятлушка, калі вялікая Жанчына стаіць у кожнага за спіной?
Андрэй апусціў ліст.
— I ён плыў між лазурных, як неба, пякуча-халодных хваль, а паўз яго праплывалі караблі з барвянымі ветразямі. Барвянымі, як сонца захаду, як кроў, пралітая за справядлівасць. I караблі білі з гармат у гонар таго, хто адзін, у лядаштым чаўне, плыў у Нязведанае, і парахавы дым слаўся над сіняй вадой.
— Дзякую табе, — ціха сказаў Яніс.
— Гэта табе дзякуй.
— Нічога, — сказаў Яніс, — нічога. Ведаеш, жыць яшчэ можна, калі друг поруч. Ідзі. Дзякуй табе.
Андрэй зачыніў за сабою дзверы. У сваім пакоі ён з дрыжыкамі агіды агледзеў падрыхтаваныя чамаданы і люмінал побач са шклянкай вады…
Багаж склаў, ідыёт, у ваяж сабраўся, баязлівае быдла. А ці не хочаш вечнай вайны, падонак? Лёгка адкараскацца захацеў. Баба яму, ці бачыце, адмовіла ў вышэйшым шчасці, не захацела з ім, такім харошым, пайсці ад соннага ды цёплага гнязда. А ты не прыніжайся. Хопіць. Моўчкі прайдзі, хаця б сэрца рвалася. Нічога, знойдзецца другі жмут кісяі. Люмінальчык падрыхтаваў, боўдзіла! Не, брат, распакоўвай чамаданы. Людзі церпяць — цярпі і ты. А сам ты што для людзей? Аб гэтым забыў? Рабі ім паслугі, сволач, хоць, можа, і не адчуваюць яны ў іх патрэбы пасля сённяшняга.