Меч князя Вячкі

Дайнеко Леонид Мартынович

Мірошка з радасцю схапіў канёк, валовымі жыламі прыкруціў яго да нагі. Так і пабег да рэчкі па снезе з каньком на правай назе.

У самым сутоку Свіслачы і Бярэзіны знайшлі месца, дзе амаль не было снегу, і Мірошка, адштурхнуўшыся левай нагою, ездзіў на каньку ад берага да берага, выразаючы на лёдзе мудрагелістыя блытаныя ўзоры. Якаў ляпіў снежкі і цаляў імі ў Мірошку. Весела і горача было абодвум.

Раптам на стромым беразе Бярэзіны, які быў густа засыпаны снегам, Мірошка ўбачыў тонкі струменьчык дыму. Ён спыніўся, прыгледзеўся пільней. Так, дым быў, і выходзіў гэты дым як знутры зямлі, з нейкай высока ўзнятай над ракою

нары, што здалёку здавалася маленькай чорнай кропляй.

— Што там такое? — здзіўлена спытаўся Мірошка ў Якава.

— Дым.

— Я бачу, што дым. Але хто там што паліць?

— Там жыве чалавек.

— Чалавек? У снезе?

— Там жыве пустэльнік. Прыйшоў на гэты бераг, як я яшчэ цыцку ссаў, выкапаў сабе нару і жыве.

— А што ж ён есць?

— Калі рыбіну голымі рукамі спаймае, калі карэньчык салодкі з зямлі выкапае. А летам яшчарак ловіць. Яшчаркі любяць на гарачым пяску грэцца.

— Яшчарак?

Мірошка аж рот разявіў ад здзіўлення. Ніколі не чуў ён пра такое і не бачыў такога. У норах жывуць лісы, краты, барсукі, але каб чалавек, ды яшчэ ўзімку…

— Хлусіш ты, напэўна, стрый, — недаверліва сказаў Мірошка.

— Я ніколі не хлушу, — пакрыўдзіўся Якаў.— Буду я табе хлусіць… Ды глядзі — вунь ён з нары вылазіць.

І сапраўды — нейкая дзіўная істота на чацвярэньках выпаўзла з-пад зямлі. Пэўна, пустэльнік прывыкаў да дзённага святла, бо колькі імгненняў, апусціўшы, унурыўшы галаву, стаяў на чацвярэньках у глыбокім снезе. Ён быў абкручаны звярынымі шкурамі. Вось выпрастаў спіну, узняў галаву з доўгаю грываю сіва-шэрых валасоў.

— Ён босы, — сказаў Якаў.

— Босы? Дык жа снег, мароз…

— Мінулай зімою я бачыў там сляды босых ног. Кажуць, некалі ён быў княжычам у Чарнігаўскай зямлі. Ды з князем-бацькам заспрачаўся, і князь пракляў яго. Так ён зрабіўся ізгоем 28 і прыблукаў у нашы мясціны. Вяшчун ён. Паганскаму Перуну моліцца.

— Можа, падымемся да яго? — нясмела прапанаваў Мірошка.

— Не трэба. Ён не любіць людзей. Хаваецца, калі ўбача людзей. Ён толькі з богам размаўляе, а не з людзьмі.

Мірошку адразу расхацелася катацца. Ён скруціў канёк з нагі, засунуў яго ў кішэню світкі. Зноў глянуў уверх, але пустэльніка ўжо не было. І дыму не было.

28

Ізгоі — асобы, якія страцілі сваю сацыяльную прыналежнасць — выйшлі з абшчыны, выкупіліся з халопства, разарыліся і г. д.

— Давай, Якаў, хлеба яму хоць акрайчык прынясём. Ён жа, пэўна, даўно не еў хлеба.

— Даўно, — згадзіўся Якаў.— А ты, Мірошка, добры. Сэрца ў цябе добрае. Я й сам хацеў пустэльніку гэтаму хоць нешта занесці. Шкада яго. Але не возьме ён хлеб.

— Не возьме? — панік, супуціўся Мірошка.

— Не возьме. Ён жа ад людзей, ад белага свету, ад хлеба і мёду ўцёк. Назаўжды ўцёк.

— Як гэта можна ад хлеба ўцячы, жыць без хлеба? — шчыра здзівіўся Мірошка.

— Звяры ж без хлеба жывуць.

— Дык ён жа чалавек.

Яны замоўклі, паціху ішлі кожны са сваімі думкамі. А доўгавалосы худы чалавек, сцяўшыся ў камяк, сядзеў у сваёй нары, глядзеў на чорны мёртвы попел, што застаўся ад невялічкага цяпельца, хукаў на рукі і пакрысе як бы дранцвеў, засынаў, каб зноў пабачыць ува сне зялёную вясну, спякотнае

лета, залатавокіх імклівых яшчарак на сыпучым сонечным пяску. Ува сне ён сам рабіўся вёрткай яшчаркай, увінчваўся ў сухі, такі мяккі і такі цёплы пясок.

Прайшло некалькі дзён. Гулі завірухі, круціўся снег; знянацку, як птушка з мокрымі крыламі, прыляцела адліга. Набліжаліся каляды. Мірошку, што б ні рабіў, усё ўспамінаўся, заплываў у думкі і сны пустэльнік у сваёй халоднай няўтульнай нары. Як ён там жыве? Аб чым марыць, седзячы каля маленькага цяпельца? І Мірошка не вытрымаў — крадком ад маці ўзяў паўбохана хлеба, жменю шэрай солі, якую прывозяць з Галіча, і пайшоў да пустэльніка. Нават Якаву ён не сказаў пра гэта.

Трымаючы клуначак з хлебам і соллю, ён узбіраўся па заснежанай строме, і сэрца калацілася ад вышыні і страху. Як сустрэне яго таямнічы пустэльнік? Што скажа?

Вось і нара. Снег каля ўваходу прытаптаны, прыплясканы босымі нагамі. Валяюцца касмылі сухой травы, дробныя галінкі дрэў. Ад цішыні звініць увушшу. Мірошка прыпыніўся ў разгубленасці.

Пустэльнік вынырнуў з нары нечакана. Ён не здзівіўся, убачыўшы Мірошку, сеў на снег, падклаўшы пад сябе сасновы чурбанчык. Быў ён ахінуты калматай туравай шкурай, якая мацавалася на шырокім скураным рамяні, што апярэзваў ягоную шыю. Доўгія шэрыя валасы падалі на плечы, закрывалі вочы, і вочы мігцелі з-пад валасоў, як сінія вугалі. Пустэльнік быў босы і нават пальцаў не падкурчваў ад холаду — шырокія цёмныя ступакі стаялі на снезе спакойна, не варушачыся.

Мірошка развязаў клуначак, паклаў перад пустэльнікам на снезе хлеб з соллю. Іскрынка здзіўлення ўспыхнула ў сініх спакойных вачах.

— Хто ты? — ціха запытаўся пустэльнік, не дакранаючыся да хлеба і солі.

— Я Мірошка, сын Рацібора з Гарэлай Весі.

— Чаго ты хочаш?

— Я прынёс табе хлеб. І соль. Еш.

— Хлеб? — Пустэльнік глянуў на клуначак, потым на Мірошку. — Я раздам яго птушкам. Зімой птушкі галодныя.

— Еш сам, — сказаў Мірошка.

Але пустэльнік замоўк, нібы не пачуў ягоных слоў. Пэўна, думкі ягоныя лёталі далёка і ад Мірошкі, і ад гэтага берага, і ад нары, у якой ён зімаваў. Ён пазіраў на неба, на слаістыя ледзяныя воблакі. Ён сам здаваўся Мірошку самотным шэрым воблакам, якое прыплыло з халоднага неба, упала на гэтую снежную строму, і няма ў яго болей сілы, каб зноў узвіцца ў неба.

— Хочаш ведаць, што тут будзе праз дзесяць сонцаваротаў? — нарэшце глянуў на Мірошку пустэльнік. — Свіслач пацячэ назад, да сваіх вытокаў пацячэ. Зямля перавернецца. І на месцы нашай зямлі стане рамейская зямля, а на месцы рамейскай — нашая. Дрэвы будуць расці каранямі ўверх. Звяры пакрыюцца пер'ем, а птушкі — поўсцю.

Мірошку зрабілася страшна. Ён зразумеў, што бог узяў у пустэльніка розум. Ён хацеў спускацца са стромы ўніз, але пустэльнік з нечаканай паспешлівасцю схапіў яго за руку, зноў загаварыў:

— І на лузе вырастуць жалезныя кветкі. І будуць сыны піць мёд з чарапоў сваіх бацькоў.

— Дзядзечка, пусці,— усхліпнуў Мірошка. — Мяне маці чакае. Памаліся, дзядзечка, за Гарэлую Весь, каб не прыйшла ў яе дзікая віра.

Але вочы пустэльніка гарэлі незямным іскрыстым святлом. Ён усё мацней сціскаў руку Мірошкі і гаварыў, гаварыў:

— Чарапаха народзіць пеўня. У ваўка вырасце пятая нага. У калодзежах будзе не вада, а малако. Людаед з жалезнымі пальцамі і вогненным вокам на патыліцы будзе хадзіць па гарадах і весях.