Нацыянальная ідэя ў сучасным свеце

Астапенка Анатоль

Шматкультурная канцэпцыя — гэта хутчэй рамантычнае спадзяванне на мірнае суіснаванне розных этнасаў у адной дзяржаве, талерантнасць паміж рознымі рэлігійнымі канфесіямі. Ёахім Лялевель марыў пра Польшчу, дзе няма адрозненняў паміж людзьмі, якія яе складаюць: палякамі, ліцвінамі (беларусамі), немцамі, жмудзінамі, рускімі. Такая канцэпцыя аказалася далёкай ад рэальнасці і Рэч Паспалітая распалася, падпаўшы пад уладу больш моцных суседзяў.

Менавіта цэнтрабежныя сілы адпіхвання этнасаў адно ад аднаго сталі прычынай развалу не толькі Рэчы Паспалітай, а і іншых шматэтнічных і шматканфесійных дзяржаў. Самы апошні і паказальны прыклад — гэта развал СССР і ўтварэнне ў 1991 годе на яго аснове шэрагу незалежных дзяржаў.

Уніяцкая канцэпцыя польскай нацыі выражана ў маніфесце Кракаўскага паўстання 1848 г., якім кіраваў Эдвард Дэмбоўскі. Ён пракламаваў ідэал інтэграванай і ўз’яднанай польскай нацыі пры ігнараванні беларускага і літоўскага этнасаў (уключаючы іх у адзіную

польскую нацыю). Дарэчы такое уніяцкае мысленне дало плён: шмат беларусаў — спачатку шляхецкага саслоўя, а потым і іншы люд — лічылі за свой абавязак, альбо за свой гонар стаць палякамі. Прычым гэта рабілася галоўным чынам праз культурніцкія элементы (напрыклад пераход на польскую мову) і рэлігійны (пераход праваслаўных і уніятаў у католікі). Палітыка Расіі на працягу ХІХ ст. была аналагічнай філасофіі Э. Дэмбоўскага, толькі ў гэтым выпадку ў якасці адзінай нацыіі, якая аб’ядноўвае (а па-сутнасці паглынае) іншыя больш дробныя нацыі, выступае руская нацыя. Так узнікла славутая тэорыя «старэйшага брата».

Найбольш прагрэсіўнай на наш погляд з’яўляецца канцэпцыя «федэральнай нацыі» Яна адлюстроўвала думкі лідэраў польска-беларускага паўстання 1863 г. Адпаведны маніфест заклікаў да ўзброеннага паўстання ўсе галоўныя нацыі былой Рэчы Паспалітай, у тым ліку і нацыі ВКЛ — беларусаў і літоўцаў (менавіта літоўцаў, а не ліцвінаў). Упершыню адзін з правадыроў паўстання Кастусь Каліноўскі праз газету «Мужыцкая праўда» звяртаўся да сялян не на традыцыйнай польскай мове, а на іх «простай», беларускай мове. Тады ж і ўзнікла ідэя праў нацый на самавызначэнне, якая для беларусаў стала рэальнасцю спачатку ў 1918 годзе (БНР) і праз 128 год — у 1991 годзе, калі Беларусь канчаткова атрымала незалежнасць. Але федэральная нацыя імкнецца ўсё ж да аб’яднання этнасаў у адзінай дзяржаве, хаця і на федэратыўнай аснове. Прыкладам краіны з такой шматэтнічнай нацыяй з’яўляецца Швейцарыя. Аналагічны шлях утварэння амерыканскай нацыі. Аднак большасць нацый утварылася на аснове развіцця якога-небудзь галоўнага, дамінуючага этнаса. Такія нацыі характарызуюцца адметнай нацыянальнай культурай, якая ў сваю чаргу мае ў якасці галоўнага атрыбута сваю нацыянальнаю мову. І другі аспект, што вызначае нацыю — палітычны: нацыя канчаткова завяршае сваё фармаванне толькі тады, калі яна становіцца нацыяй-дзяржавай, калі большасць насельніцтва, што жадае быць той, ці іншай нацыяй, замацоўвае гэтае права праз дзяржаўнасць. У найбольш развітых краінах дзяржаўнасць па-просту эквівалентная нацыянальнасці — дзяржава і нацыя становяцца сінонімамі. Больш таго, за нацыяй часта захоўваецца сваеасаблівы прыярытэт. Так ААН — Арганізацыя Аб’яднаных Нацый, а не дзяржаў.

Яшчэ адзін фактар трэба адзначыць пры разглядзе прыроды нацыі. Гэта — любоў да сваёй нацыі. Як і падсвядомая, прыродная любоў да сваіх бацькоў, да дзяцей, якая знаходзіцца недзе на генетычным узроўні, так і любоў і прыхільнасць да сваёй нацыі закладзена недзе ў спадчынным генетычным кодзе. І калі няма такіх адносін да сваёй нацыі, калі больш таго — чалавек не любіць, зневажае сваю нацыю, то гэта не нармальна, гэта дэфармацыя нацыяльных пачуццяў, скажэнне чалавечай асобы.

ХХ стагоддзе стала стагоддзем фармавання вялікай колькасці новых нацый. За 100 год у Свеце 180 нацый сталі незалежнымі, аформіліся як нацыі-дзяржавы, і яшчэ 30 маюць магчымасць стварыць сваю дзяржаву. І гэты працэс працягваецца. Гэты натуральны працэс з’яўляецца новым вітком эвалюцыі, ён уносіць спаборніцтва паміж нацыямі-дзяржавамі, эканамічнае супрацоўніцтва — і тым самым спрыяе удасканаленню кожай нацыі, што ў сваю чаргу вядзе да ўдасканаленню ўсяго чалавецтва.

Яшчэ адна важная акалічнасць прысутнічае ў працэсе эвалюцыі нацый. Калі этнас не паспеў дасягнуць сваёй закончанасці, ператварыцца ў нацыю і не здолеў сфармавацца ў нацыю-дзяржаву, то ён можа знікнуць. Так было з прусамі, яцвягамі, з многімі іншымі этнічнымі групамі мінулага. З другога боку, тыя нацыі, што дасягнулі вялікай духоўнай моцы і высокай культуры, могуць захоўвацца і развівацца надалей, нават пасля скасавання сваёй дзяржаўнасці, нават тады, калі іх дзяржава падпала пад уладу іншай, больш моцнай дзяржавы. Так было, напрыклад, з польскай нацыяй пасля трох раздзелаў Рэчы Паспалітай, якая падпала на доўгі час пад уладу Расіі, Аўстрыі і Прусіі. Польская нацыя працягвала ў тыя часы існаваць і, нават, развівацца, сведчаннем чаму з’яўляецца нараджэнне вялікіх паэтаў ХІХ стагоддзя Адама Міцкевіча і Уладзіслава Сыракомлі, пісьменнікаў Генрыха Сінкевіча і Баляслава Пруса, кампазітараў Фэдэрыка Шапэна і Клеафаса Агінскага.

Разглядваючы праблему нацый, нельга абмінуць яшчэ адзін пункт гледжання на гэтую праблему, што зусім нядаўна панаваў у ідэалагічнай платформе КПСС і вызначаў курс развіцця ўсяго Савецкага Саюзу. Ідэолагі марксізма-ленінізма лічылі, што буржуазныя нацыі ў хуткім часе ператворацца ў сацыялістычныя нацыі. Зразумела, гэта тычылася і Беларусі. У «эпахальнай» кнізе «Фарміраванне і развіццё беларускай сацыялістычнай

нацыі», напісанай калектывам вучоных АН БССР, гаварылася: «Фарміраванне сацыялістычных нацый у нашай краіне звязана з пэўным этапам грамадзянскага развіцця, яно абумоўлена новымі заканамернасцямі сацыялістычнага ладу (курсіў мой. — А.А.). Сацыялістычныя нацыі карэнным чынам адрозніваюцца ад буружуазных нацый. У аснове іх фарміравання ляжаць агульныя заканамеранасці, уласцівыя ўсім сацыялістычным нацыям». Аднак з развалам СССР, крахам дзяржаўнасці камуністычнай ідэалогіі, зніклі і ўяўленні аб асаблівых «сацыялістычных нацыях» як новай прагрэсіўнай форме развіцця чалавецтва. Некаторыя з нацый былога СССР хутка зноў сталі «буржуазнымі», як, напрыклад, прыбалты, а некаторыя найбольш пацярпелыя ад жадання хутчэй увайсці ў камунізм, чаму нібыта спрыяла паспяховае выконванне дырэктывы КПСС аб ліквідацыі сваёй нацянальнай мовы і поўнага ўваходжання ў сферу дзеяння іншай (рускай) культуры, — упусцілі шмат часу і зараз з вялікай цяжкасцю адбудоўваюць сваю нацыянальнасць. Гэта, ў прыватнасці, тычыцца беларускай нацыі.

Адной з істотных рысаў нацыі з’яўляецца нацыянальная свядомасць людзей — суб’ектаў нацыі. Яна з’яўляецца суб’ектыўным фактарам, які ўздзейнічае нават на развіццё мовы. Цяперашні антыглабалізм ёсць рэакцыя суб’ектыўнага нацыянальнага фактару, гэта рэакцыя нацыі на глабалізм як сучасную форму імперыялізму (космапалітызму, інтэрнацыяналізму т г.д.)

1.2.4. Мадэрнісцка-прымардыяльная дыхатамія

Як мы ўжо казалі, «нацыя» паняцце адносна новае і шматзначнае. У заходнееўрапейскай традыцыі (англаамерыканскай) і ўсходнееўрапейскай (Савецкі Саюз, Югаславія) склаліся розныя падыходы да канцэпцыі нацыі. Асноўным пунктам разыходжання ў гэтых падыходах з’яўляюцца адносіны нацыі і дзяржавы. У усходнееўрапейскай навуцы канцэпцыя нацыі не прывязываецца да дзяржавы. Еўрапейскі падыход вызначаецца большым ўпорам на рэалізацыю менавіта нацыі-дзяржавы. Пасля распаду СССР і ўтварэння шэрагу новых краін ва Усходняй Еўропе адбыліся змены і ў канцэпцыі нацый гэтых краін, якая пачала набліжацца да заходнееўрапейскай і адкінула тэорыю «сацыялістычнай нацыі».

Хаця самыя словы «нацыя», «нацыяналізм» з’явіляся нядаўна, у сучасны момант склаліся два розныя падыходы да самаго працэсу ўтварэння нацый.

Згодна першай канцэпцыі: нацыі маюць свае вытокі ў самой прыродзе і з’яўляюцца вечнымі. Гэтую канцэпцыю будзем называць прымардыяльнай (першапачатковай — ад англ. слова primordial). Другая канцэпцыя грунтуецца на тым, што нацыі з’ява сучасная, яны ўзніклі зусім нядаўна (канец ХVIII — ХІХ ст.). Такую канцэпцыю лагічна назваць мадэрнісцкай. Мадэрнісцкая тэорыя разглядвае нацыю як сацыяльную сувязь, якая не ўзнікае з гістарычнай неабходнасці, а больш як маральны і ірацыянальны чыннік. Пачатак гэтаму падыходу даў, як мы ўжо адзначалі вышэй, — Эрнэст Рэнан. Прымардыяльная канцэпцыя грунтуецца на тым, што нацыі існавалі да сучаснасці. Аднак і пры такім падыходзе няма падстаў сцвярджаць, што нацыі — натуральная з’ява, пачатак якой з вытокаў чалавецтва. Яна можа ўзнікнуць і не ў нашы часы, але праз сукупнасць гістарычных выпадковасцей, «збег акалічнасцей». Нацыя, такім чынам можа ўзнікнуць чыста выпадкова.

Такі дваісты падыход да пытання аб фармавання нацый будем называць прымардыяльна-мадэрнісцкай дыхатаміяй. Так як аснова нацыі ёсць этнас, то прымардыяльна-мадырністская дыхатамія істотная ў нашым разуменні этнаса.

Вучоныя, якія лічаць нацыі сучаснай з’явай, аргументуюць гэта надыходам асаблівых падзей у гісторыі, якія з’яўляюцца рашаючымі ў лёсе пэўнага народа. Такой падзеяй была, напрыклад, французская рэвалюцыя ХVIII стагоддзя. Але такімі падзеямі могуць быць і падзеі, якія на першы погляд здаюцца далёкімі ад сацыяльных узаемаадносін. Да такіх падзей адносіцца вынаходства друкарскага станка, утварэнне англіканскай царквы ў Англіі, індустрыяльная рэвалюцыя. Да апошняга фактара, напрыклад, прывязвае сваю канцэпцыю нацый Э. Гелнер. Аргументацыя фактара друкарскага станка выкладзена Б. Андэрсенам ў 1983 г. Ён звязвае момант узнікнення нацый з заняпадам рэлігіі, з неабходнасцю запоўніць нечым вакуум бездухоўнасці ў тыя часы. І такім фактарам з’явілася вынаходства друкарскага станка, які запоўніў пустату безрэлігійнасці, даў уяўную рэальнасць, стварыў умовы для задавальнення галоўных псіхалагічных патрэб чалавека. Такім новым, секулярным грамадствам людзей стала нацыя.

Можна па рознаму ставіцца да ролі друкарскага станка ў фармаванні нацый, але відавочна тое, што калі ён і не замяніў рэлігію, то стварыў ёй вялікую канкурэнцыю. З нашага пункту гледжання фармаванне нацый звязана не з упадкам рэлігіі, а з уступленнем чалавецтва ў новую эпоху, якая, з аднаго боку, характарызуецца індустрыялізацыяй, у тым ліку вынаходствам друкарскага станка, а з другога — надае новы імпульс менавіта рэлігійныму светапогляду, моц якога яскрава бачная ў наш час.