Рускія народныя казкі

Ушынскі Канстанцін Дзмітрыевіч

Салдат Сямён спадабаўся Мар'і-царэўне, і яна яму таксама спадабалася. Ды не было часу доўга гаманіць. Помніў Сямён пра справу, пачаў з царэўнай развітвацца. Яна яго за белыя рукі ўзяла, сваім жаніхом назвала.

Тут добры малойца стукнуўся аб падлогу, зрабіўся ясным сокалам, прыхапіў меч-кладзянец і вылецеў з царскіх пакояў. Мар’я-царэўна праз акно яму ўслед глядзела, пакуль бачыць магла ў небе сокала.

Доўга ці не доўга ляцеў сокалам — крылы стаміліся, шэрым зайцам паскакаў, потым аленем шпарканогім пабег і пад вечар трапіў да сваіх войскаў.

Заставалася ўсяго з вярсту прайсці. Перакуліўся алень цераз галаву — зрабіўся добрым малойцам. I так ён стаміўся — кроку ступіць не можа. Сеў каля яра пад ракітавы куст і адразу задрамаў. Праз сон думае: «Давай пасплю гадзінку-другую, паспею яшчэ». Прываліўся і заснуў моцным сном.

Спіць салдат Сямён, ніякага гора-ліха не чуе над сабою.

На той час баярын, што абяцаўся за дзесяць дзён з’ездзіць па меч-кладзянец, міма праходзіў. Глядзіць ён — царскі ганец спіць і побач меч-кладзянец ляжыць. Спачатку баярын здзівіўся, а потым выхапіў шаблю, адсек салдату Сямёну галаву. Кінуў цела ў яр, забраў меч-кладзянец і панёс цару:

— Вось, цар-гасудар, абяцаўся я за дзесяць дзён справіцца, а здолеў за адзін дзень вярнуцца, не тое што салдацік-хвалько. Ён і дваццаці вёрст яшчэ не паспеў прайсці: як сюды ехаў— сустрэў яго. Праз паўгода ў сталіцу трапіць!

Цар здзівіўся, узяў меч у рукі:

— Той самы!

Баярына пахваліў і пытаецца:

— Што новага ў сталіцы? Ці ўсё добра? I як цябе Мар'я-царэўна сустрэла? Я ж пісьмо сваё з салдатам паслаў.

— У сталіцы ўсё спакойна. Чакаюць цябе, царская вялікасць, з перамогаю. А Мар'я-царэўна мне, твайму баярыну, і без пісьма паверыла — я ёй усё на словах расказаў — і падала меч-кладзянец ды кланяцца загадала,

Назаўтра раніцай павёў цар свае войскі на ворага і нашчэнт разбіў варожыя полчышчы ў тым баі. Палавіну чужаземных салдат пасеклі, астатніх у палон узялі. Толькі каралю з блізкімі генераламі ўдалося ўцячы.

Загадаў цар усім сваім войскам адпачываць. Выкацілі бочкі з віном, пачастункаў панаставілі і давай банкетаваць. Трубы трубяць, барабаны б'юць, музыка іграе, песні пяюць. А як адбанкетавалі, адсвяткавалі, рушыла войска дадому. Усюды іх па дарозе з радасцю сустракаюць, віншуюць-вітаюць...

Многа ці мала мінула часу — убачыў Месяц у яры забітага салдата Сямёна і кажа Ветру ды Сонцу:

— Служыў Сямён верай і праўдай, ды загінуў не ў баі, а ад нечай ліхой рукі. Трэба яго ажывіць, з бяды выбавіць.

Сонца пасылае:

— Ляці, Вецер, за трыдзевяць зямель, у трыдзесятае царства, дастань у царыцы-даўганоскі жывой і мёртвай вады.

Расстараўся Вецер жывой і мёртвай вады, вярнуўся.

Папырскалі цела Сямёна мёртваю вадою — загаіліся раны, прырасла галава, як была. Папырскалі жывою вадою— уздыхнуў салдат Сямён, расплюшчыў вочы, на ногі падняўся:

— Бацюхны, ці не праспаў я часам?

Сам навокал азіраецца, шукае меч-кладзянец.

— Век бы ты тут спаў, каб мы цябе не ажывілі,— Сонца, Вецер ды Месяц кажуць.— Позна цяпер. тут цара шукаць: вайна даўно скончылася і ўсё войска з перамогаю

ў сталіцу вярнулася. Трэба і табе самому туды спяшацца.

Салдат Сямён Сонцу, Ветру ды Месяцу ўсё пра службу сваю расказаў, за помач падзякаваў і пабег шэрым зайцам. Потым зрабіўся шпарканогім аленем. Бяжыць, спяшаецца — дарога не блізкая.

Якая вялікая зямля наша — канца-краю ёй няма!

Бег-бег аленем, прытаміўся, зрабіўся ясным сокалам. Ляціць над лясамі дрымучымі, над палямі шырокімі, над быстрымі рэкамі, над гарамі высокімі. Пад ім сёлы, гарады раскінуліся, раскошна стаяць.

I вось паказалася сталіца.

Апусціўся ясны сокал паблізу заставы, перакуліўся цераз сябе — зрабіўся добрым малойцам.

А ў горадзе ўсе дамы ўпрыгожаны. З гармат страляюць, у званы звоняць, і народ апрануты па-святочнаму. Усе смяюцца, шумяць, «ура» крычаць.

Пытаецца салдат Сямён у гараджан:

— Што за свята ў вас у горадзе?

Дзівяцца прахожыя:

— Відаць, ты здалёку прыйшоў, калі нічога не ведает! Нядаўна вярнуліся з перамогаю нашы войскі. I вось увесь народ праслаўляе сваіх салдат ды ваяводаў, а больш за ўсіх славіць баярына, які за адны суткі меч-кладзянец з палаца на поле бою цару прынёс. Сёння

прызначана вяселле: жэніцца той баярын з Мар'яй-царэўнай, і клічуць увесь народ у палац на вясельны банкет.

Салдат Сямён папрасіўся ў адной бабулькі на пастой. Адпачнуў крыху, потым памыўся, прыбраўся, узяў гуселькі і пайшоў на вяселле.

На царскім двары сталы панастаўлены. Піцення-ядзення стаіць поўным-поўна. Тыя сталы для ўсіх гараджан.

А на самым высокім ганку за асобным сталом, на вачах ва ўсіх, цар з царыцаю, жаніх з нявестаю ды блізкія баяры сядзяць. Усе на банкеце п'юць, ядуць, весяляцца. Адна нявеста невясёлая.

Народ за крайнім сталом перагаворваецца:

— Не па сваёй волі Мар'я-царэўна за баярына ідзе. Кажуць, сілком аддаюць.

Прымасціўся салдат Сямён каля апошняга стала, выпіў чарку маладога віна і пачаў на гусельках іграць ды жаласна прымаўляць:

— Авохці мне ды перавохці мне! Забылася пра мяне краса дзяўчына-душа. А нядаўна ж яна, краса дзяўчына-душа, Словам ласкавым сустракала, Жаніхом сваім называла. Праз акенца мяне, яснага сокала, выпускала...

Мар'я-царэўна страпянулася, як пачула песню. Пачала па баках азірацца і ўбачыла салдата Сямёна.

З месца паднялася, адлучылася на хвілінку з-за стала, вярнулася і кажа:

— Цар-гасудар, не загадвай караць, дай мне слова сказаць!

Цар дазволіў:

— Гавары, мая любая дачушка.

Мар'я-царэўна пакланілася на ўсе чатыры бакі, а цару з царыцаю асобна:

— Ці ведаеш ты, цар-гасудар, што не той мой жаніх, што каля мяне сядзіць, а той мой жаніх, што за крайнім сталом на двары на гусельках іграе?