Так сказаў Заратустра. Кніга ўсім і нікому
Шрифт:
— ад іх спагадлівасці ўцякаю я і прыбягаю да цябе. О Заратустра, абарані мяне, ты — апошняе маё прыстанішча, ты — адзіны, хто мяне разгадаў:
— ты разгадаў, як яно выпадае таму, хто забіў Яго. Застанься! А калі хочаш пайсці, нецярплівы, не ідзі той дарогай, якою ішоў я. Тая дарога пагібельная.
Ты злуешся, што я надта доўга выварочваюся навыварат? Што я ўжо раю табе? Але ведай, што ў мяне, сама брыдкага,
— велізарныя цяжкія ногі. Там, дзе я праходжу, дарога сапсаваная.
Але па тым, як ты хацеў моўчкі прайсці міма мяне, па тым, як ты пачырванеў — а я і гэта заўважыў — я пазнаў у табе Заратустру.
Кожны іншы словам і позіркам кінуў бы мне міласціну — спагаду сваю. Але я не настолькі ўбогі, каб прыняць яе, — і ты разгадаў гэта,
— я нават залішне багаты, багаты на найвялікшае і найвусцішнейшае, на брыдкае і невыказнае! Твой сорам, о Заратустра, ушанаваў мяне!
З цяжкасцю я вырваўся з натоўпу спагадцаў, каб знайсці таго адзінага, хто сёння вучыць: «Спагада настырная», каб знайсці цябе, о Заратустра!
— будзе гэта божая альбо чалавечая спагада — яна заўсёды працівіцца сораму. І нежаданне дапамагчы можа быць больш высакароднае, чым іншая дабрадзейнасць, якая адразу падскоквае на дапамогу.
Але якраз спагада і называецца сёння дабрадзейнасцю ва ўсіх малых людзей: няма ў іх багавейнага захаплення вялікім няшчасцем, вялікай брыдкасцю, вялікай няўдачай.
Цераз іхнія галовы гляджу я ўдалечыню, як глядзіць сабака паверх авечак, што збіліся ў гурт. Усе яны — маленькія, зычлівыя, мяккапоўсныя шэрыя людцы.
Як чапля, закінуўшы галаву, з пагардай глядзіць на маленькія сажалкі, так і я гляджу на мітуслівую безаблічную масу нікчэмных пахацінстваў і душ.
Даўно ўжо прызнана права за ўсімі гэтымі малымі: так што яны нарэшце атрымалі і ўладу і цяпер павучаюць: «Дабро — гэта тое, што лічаць добрым малыя людзі».
А «ісцінай» прызнаюць сёння тое, што прапаведаваў той дзіўны святы і заступнік за ўсіх малых, які і сам выйшаў з іх і сведчыў пра сябе так: «Я ёсць ісціна».
Гэта праз ягоную нясціпласць даўно пачалі надзімацца ад важнасці ўсе малыя і нікчэмныя; ён не вучыў нейкай мізэрнай аблудзе, калі вучыў: «Я ёсць ісціна».
Ці адказаў хто-небудзь больш ветліва гэтаму гардзею? А ты, о Заратустра, прайшоў міма і сказаў: «Не! Не! Тры разы не!»
Ты асцерагаў ад гэтай аблуды, ты першы асцярог ад спагады — вядома, не ўсіх, але ж сябе і тых, хто роднасны табе.
Ты саромеешся сораму таго вялікага пакутніка; і сапраўды, калі ты кажаш: «Ад спагады сунецца на людзей вялікая хмара, сцеражыся!»
— калі ты павучаеш: «Усе стваральнікі не маюць жалю, любая любоў вышэйшая за спагаду»: тады думаю я — як добра вывучыў Заратустра ўсе прыкметы буры!
Але і сам ты — сцеражыся сваёй спагады! Бо многія ўжо ў дарозе да цябе, многа спрагненых, роспачных, скалелых.
Сцеражыся ж і мяне. Ты разгадаў найлепшую маю — і разам з тым найгоршую загадку маю, — ты разгадаў мяне самога і тое, што ўчыніў я. Я ведаю, якая
Але Ён — не павінен быў памерці: сваім ўсёвідушчым вокам бачыў Ён усе глыбіні і асновы чалавека, усю яго схаваную ганьбу і брыдоту
Спагада ягоная не ведала сораму: Ён пранікаў у сама брудныя мае закануркі. Ён павінен быў памерці — той, хто быў такі цікаўны, настырны і так ахвотна спагадаў.
Ён увесь час бачыў мяне: і я захацеў адпомсціць такому сведку — або не жыць самому.
Бог, які бачыў усё, нават чалавека: гэты Бог павінен быў памерці! Бо нясцерпна чалавеку, каб у яго быў такі сведка».
Так казаў сама брыдкі чалавек. А Заратустра ўстаў і намерыўся пайсці: бо холад пранізваў яго да самых касцей.
«Ты, каму няма назову, — сказаў ён, — ты асцерагаў мяне ад дарогі, па якой сам ішоў. У падзяку за гэта я раю табе сваю. Зірні, вунь там, угары, Заратустрава пячора.
Шырокая і глыбокая яна, і многа ў ёй зацішных куточкаў; нават сама таемны знойдзе там сабе прытулак. А каля пячоры — безліч расколін і нор, у якіх жывуць сама розныя жывёлы; тыя, што скачуць, пырхаюць і поўзаюць.
Ты, выгнанец, які выгнаў сябе сам, ты не хочаш жыць сярод людзей, не хочаш іхняй спагады? Ну што ж! Рабі, як я! Так і навучышся ад мяне; навучыцца той, хто робіць.
А спачатку і перш за ўсё пагутары з маімі звярамі! Сама ганарысты звер і сама мудры — хай яны будуць найлепшымі нашымі дарадцамі!»
Так сказаў Заратустра і пайшоў далей яшчэ павальней і ўсё больш задуменны: бо шмат чаго пытаўся ён сам у сябе і нялёгка даваліся яму адказы.
«Аднак, які ўсё-такі мізэрны чалавек, — думаў ён у сэрцы сваім. — Які брыдкі, як хрыпіць і як многа ў ім схавана сораму!
Кажуць, чалавек любіць сябе: о, якою ж вялікаю павінна быць гэтая любоў да сябе! Як многа пагарды супрацьстаіць ён!
І гэты, што сустрэўся мне на дарозе, ён таксама любіць сябе, пагарджае сабою, — вялікая была любоў ягоная і вялікая пагарда.
Я яшчэ не сустракаў нікога, хто глыбей пагарджаў бы самім сабою: і гэта — таксама вышыня. Шкада, магчыма, ён і быў той самы вышэйшы чалавек, крык якога я чуў?
Я люблю тых, хто здольны на вялікую пагарду. Аднак чалавек ёсць нешта, што трэба пераадолець…»
Жабрак-самахот
Калі Заратустра пакінуў сама брыдкага чалавека, яму зрабілася холадна, і ён адчуў сябе асамотненым: бо так многа холаду і самоты перажыў ён у сэрцы, што і сам закарчанеў ад холаду. Але ідучы ўсё далей і далей, то ўверх, то ўніз, мінуўшы зялёны луг і дзікае камяністае рэчышча, дзе калісьці цурчаў нецярплівы ручай, ён раптам адчуў, што нагрэўся, і на сэрцы ў яго пацяплела.