Авантуры драгуна Пранціша Вырвіча
Шрифт:
Пан Рысь пазіраў зялёнымі шалёнымі вачыма — ён толькі што асушыў пяты келіх, і Пранцысь разумеў, што пан шукае толькі найменшай падставы, каб схапіцца за шаблю.
— У Варшаву прыехаў ваш зямляк, такі фацэт Казанова. Таксама яго прынялі ў лепшых дамах, нават Цялок-Панятоўскі прыгалубіў… Што мяне не дзівіць, бо Цялкі — не самая старажытная шляхта, і нюху на высакародную кроў не маюць. З-за нейкай італьянскай балярыны Казанова пасварыўся з князем Браніцкім, падстоліем, і выклікаў на двубой… Ды не на сумленных шаблях біліся, а на пісталетах! Няшчасны князь быў падступна паранены ў жывот — ляжыць цяпер, дактары не ведаюць, ці акрыяе. Тады пачалі высвятляць, што за асоба можа стацца прычынай смерці падстолія і ваяводы. І што б вы думалі? — пан Рысь выжлуктаваў яшчэ адзін келіх, выцер кроплі з вусоў, якія пачалі стамлёна абвісаць. — Высветлілася, што Казанова — нат не дваранін, а звычайны шалбер, прайдзісвет, у Італіі сядзеў у турме за зганьбаванне высакароднай дзяўчыны, з Францыі ўцёк, бо скраў грошы… Вядома, усе дзверы пасля такіх звестак перад махляром зачыніліся, і ён хуценька з’ехаў. А Браніцкі яшчэ й высакародна прасіў, каб ягонага магчымага забойцу не пераследвалі. Я б з тым Казановам шаблі не скрыжоўваў! Я б яго на зямлі расклаў ды загадаў сто дзягаў усыпаць!
Батыста трохі збляднеў і прыкусіў губу. Пан Рысь угледзеўся ў яго каламутнымі зялёнымі вачыма і расчаравана адвярнуўся, зразумеўшы, што гэты шаблю не выхапіць, хоць ты яго віном аблі. Цяпер пад прыцэл патрапіў Лёднік.
— Не прызнаю, як і князь Караль Радзівіл, новай шляхты. Але ведаю, што пан Лёднік зарабіў шляхецтва паводле Статута, на полі бойкі, выратаваўшы жыццё вялікаму гетману, светлай памяці ягонай мосці Міхалу Радзівілу, бацьку пана Караля. Бачыў пана Лёдніка на хаўтурах гетмана ў Вільні… Напэўна, пан добра валодае шабляй? Тады чаму ён не пайшоў служыць свайму дабрадзею, як шляхціц? У войска? Няўжо клісцірная трубка больш годная, чым сумленная зброя?
— Пан Лёднік — знакаміты вучоны, — умяшаўся Вырвіч. — Ён лячыў пана Міхала Радзівіла!
— Вось яно што… — пагрозна прамовіў Рысь. — Відаць, доктар вы не такі добры, як фехтавальшчык.
— Усё ў волі Божай. Я ўсіх лячу аднолькава, і жабрака, і князя, укладаючы ўсё сваё ўменне. Відаць, я быў няварты таго, каб праз мяне Гасподзь даў ацаленне майму дабрадзею, ад чаго шчыра сумую.
Лёднік глядзеў у талерку і здаваўся каменным помнікам, які чамусьці вырашыў павячэраць. Пранціш ведаў, што доктар угневаны, але ведаў, як сын полацкага гарбара не любіць звычая шляхты чапляцца, падвыпіўшы, адзін да аднаго, каб паказаць зухаватасць ды пабіцца. Ён часта казаў, што ад дурной смерці не ўратуе нават дасканалае ўменне — бо аднойчы і качарга страляе.
Рысь нейкі час сядзеў, утаропіўшыся ў доктара вачыма, якія здаваліся ўжо не зялёнымі, а жоўтымі, як у сапраўднай рысі. Лёднік калупаўся лыжкай у гуляшы, жаданы двубой зноў зрываўся. Тады пан перавёў вочы на Пранціша.
— А адкуль родам пан Вырвіч? Якімі маёнткамі ўладае?
Пранціш адчуў, як загарэліся шчокі, кроў застукала ў скроні. Колькі яму ў юнацтве давялося выцерпець насмешак за тое, што бедны, што разам з бацькам поле арэ! Таму падобныя закіды падалі на ягоную свядомасць, як вада на распаленую патэльню. Лёднік паспяшаўся перавесці размову на апошні сойм — той, дзе абмежавалі ліберум вета, выклікаўшы незадавальненне шляхты, але ж і расейцаў з прусакамі раззлавалі, бо гэта азначала, што новы кароль усё-ткі наважыўся на рэформы, насуперак дамове, і краіна, якой наканавана згінуць, можа ўзмацнець. Згадкі пра сойм звычайна адразу выклікалі буру, але пан Рысь быў занадта напіты, і бачыў перад сабой адну мэту: пабіцца.
— Чаму пан Вырвіч не адказвае мне? Ён саромецца сваёй радзіны?
Пранціш адсунуў талерку, Ян Сабескі на габелене замахнуўся шабляю на туркаў.
— Я — Франтасій Вырвіч з Падняводдзя, герба Гіпацэнтаўр, апошні ў родзе, які ідзе ад самога Палямона. З намі ў сваяцтве князі Слуцкія і Астрожскія…
— А яны пра гэта ведаюць?
Гэта была сапраўдная абраза, якой ні адзін праўдзівы шляхціц сцярпець не можа. Вырвіч, сціснуўшы зубы, падняўся, каб узяць шаблю, пакінутую разам са зброяй іншых гасцей на спецыяльнай падстаўцы ля дзвярэй — па звычаі, за стол са зброяй не садзіліся, бо тады ў келіхі занадта часта налівался б цёплая кроў.
Шрэдэр нарэшце ўмяшаўся… Але ягоныя словы з пана Караля Рыся сцякалі, як вада з воску.
— Ты, манах, пацеры свае чытай, а ў шляхецкія справы не лезь.
Вось тут, мабыць, Шрэдэр пашкадаваў, што пазбавіўся ад баявітага Зыгмунта Гроса.
— А ці не станьчыць мне дзеля высакароднай кампаніі? — ускочыла з месца Міхалішыўна. — А пан Рысь будзе маім кавалерам… Я ўпэўнена, што вашамосць гжэчна таньчыць…
— Егіпецкіх скокаў не ўмею, — з’едліва адказаў Рысь, нат не перавёўшы позірк на прыгажуню. — А вось пан Вырвіч, падобна, захацеў са мной патаньчыць…
Вырвіч ужо схапіў сваю шаблю, але перад Каралем Рысем вырас Баўтрамей Лёднік.
— Я не толькі клісцірнай трубкай валодаю, вашамосць. Хаця вам не пашкодзіла б добра прамыць… толькі не вантробы, а мазгі.
— Бутрым, не ўмешвайся! — крыкнуў Пранціш. — Ён мяне абразіў!
— Але мяне ён абразіў першым. Праўда, вашамосць? — спакойна прамовіў доктар. Рысь задаволена выскаліўся, адзін вус у яго зноў тырчэў баявіта, другі быў апушчаны.
— Гатовы зараз жа задаволіць крыўду васпана!
Альбанчык быў п’яны, але не так, каб хістаўся. Наадварот — прадчуванне хуткай сутычкі нібыта працверазіла пана, вочы яго блішчэлі, ноздры раздзімаліся… Адразу было відно, што зараз ён — у роднай стыхіі, як стронга ў вадаспадзе, і ніякія ўгаворы не падзейнічаюць.
— Толькі ў мяне адна ўмова, — цвёрда сказаў доктар. — Калі я тры разы запар выб’ю шаблю з рукі васпана, ён папросіць прабачэння ў пана Вырвіча.
— Тры разы? — пан Караль зарагатаў, схапіўшыся за пояс, быццам пабачыў, як заяц нюхае табаку. — Ну, калі гэта неверагоднае здзейсніцца, гатовы папрасіць прабачэння і ў пана Вырвіча, і ў цябе, і больш з вамі абаімі на двубоях не біцца — бо толькі нячыстая сіла можа даць подобнае ўмельства, а супраць нячысціка толькі наш князь Караль Радзівіл здольны выстаяць, а не мы, простыя шляхціцы.
Пане Каханку, як вядома, любіў частаваць гасцей і прыдворных байкамі пра ўласныя прыгоды, як нарадзіў з русалкай селядцоў ці выбраўся з бітвы на палове каня, а таксама пра сваю пераможную бойку з нячысцікам. Чым збіў з тропу калісьці свайго сябра Валадковіча, які зажадаў здзейсніць падобны ж подзьвіг і бегаў п’яны ноччу па могілках, выклікаючы суперніка з рожкамі.
Гусары на габеленах скакалі ўсё гэтак жа баявіта і няўмольна, змінаючы купку ворагаў у цюрбанах. Шрэдэр незадаволена хмурыўся, але маўчаў.
— Пайшлі на двор! — альбанчык узяў шаблю і рушыў за дзверы. Граф Батыста з задавальненнем застаўся б у пакоі са Шрэдэрам, але нікуды не дзенешся, калі выдаеш сябе за графа — у высакароднай асобы свае абавязкі. Пайшла за мужчынамі і ўстрывожаная, збялелая Міхалішыўна.
Зямля размокла ад дажджу, ад травы засталася толькі рудая каша. Лёднік стаяў у расслабленай паставе, апусціўшы шаблю, чорныя пасмы валасоў захіналі ягоны змрочны худы твар. Пан Рысь паблажліва глядзеў на суперніка, які не выклікаў ніякай перасцярогі. І, калі Пранціш падаў знак сыходзіцца, альбанчык нават не зразумеў, як гэта ягоная шабля аказалася на зямлі. Пачырванеў, як кармазынавы жупан, патрос рукой, схапіў сваю зброю і кінуўся на доктара, што, нібыта засумаваўшы, стаяў насупраць.