Беларусы, вас чакае Зямля

Акула Кастусь

Янук падбадзёрыўся такiм ласкавым тонам гаспадынi, усьмiхнуўся да прыгожай чарнявай Галькi, якая сачыла ягоны кажны рух i ўсеўся ў крэсла, паставiўшы побач свой кораб. Ведаў, што знайшоў часовы прытулак у вялiкiм разбураным горадзе.

24

Настаў вялiкi й незабыўны для Янука дзень. Кавалак сьвету стаптаўшыя Пракопавы чаравiкi цяпер на Януковых нагах ашчэрылiся на парэпаны вайной ходнiк, калi iхны новы ўласьнiк па галоўнай менскай вулiцы ў летнi дзень роўнамерным крокам у рэдакцыю «Беларускай Газэты» йшоў. З трывожным бiцьцём сэрца ён яшчэ й яшчэ раз намагаўся ўявiць як стане перад галоўным рэдактарам газэты й што з таго выйдзе. Цi-ж ня пiсаў у газэце нехта Вяршынны ў даўгiм, —

аж на два абшырныя падвалы, — артыкуле, нарыс пра «сакавiтую рунь» паэтаў i пiсьменьнiкаў, што зазелянела на нiве пагвалчанай краiны? Цi-ж не называў ён тую рунь шматабяцаючай надзеяй на будучыню новае беларускае лiтаратуры? А ў рунi тэй цi-ж ня быў i ён, Янук Бахмач, пышным парасткам, што некалi мае буйна ўскаласiцца?

Янукова буйнае ўяўленьне малявала вобраз таго, што мае адбыцца ў рэдакцыi. Вось уваходзiць ён у вялiкае, выдатна абсталяванае бюро. Спачатку адчыняе ён салiдныя й няскрыпучыя дзьверы, але зусiм цiхiя дзьверы i ўва ўсiм маестаце свае лiтоўскае сьцiпласьцi, задаволены, што нарэшце калi не на Парнас дык абавязкова на нейкi там iншы Алiмп узьлез, стаiць перад найгалаўнейшым рэдактарам. Навокал клепяць нешта машынапiскамi дзяўчаты, а рэдактар, каторага Януку карцiць бачыць, задуманы нешта дыктуе сваей сакратарцы. Гэны спадар падобны на настаўнiка Сабалеўскага, адно маладзейшы ды яшчэ з буйнай чупрынай. Твар ягоны — люстра заклапочанае мэлянхолii й ледзь стрымлiваных творчых парываньняў. Гэта наскрозь — зiрнiце вунь на яго народу адданы працоўны iнтэлiгент, абавязкава й зусiм бяз рэзэрвы руплiвы гаспадар гэнае рунi. Апрануты ён у прыгожы, хоць i сьцiплае якасьцi, касьцюм, а на твары муза-натхненьне. Янук цiкуе, калi-ж яго спасьцерагуць, але дарма, усе страшна занятыя. Хлапец спакойны, бо трапiў да найважнейшых на беларускай культурнай нiве дык можа хвiлiнку цi дзьве пачакаць. Дзiва няма, што спасьцерагуць не адразу, не паведамляў-жа, што прыедзе.

I вось, зiрнi. Сам рэдактар быццам прачынаецца з задуменага творчага дурману i неяк адразу сьцямiўшы, што на парозе зусiм нечакана вырасла сьцяблiнка з тае «сакавiтае рунi», твар адданага народу й творчасьцi iнтэлектуала праменiцца вясной радасьцi. Кiўком галавы спыняе сакратарку, устае й бяжыць насустрач Януку.

— А братка, заходзь, сядай. Здароў, як цябе… Вiтаем, вiтаем…

Постаць насычаная суцэльным бацькоўскiм клопатам, сяброўская рука цёпла сьцiскае нязграбную юнацкую далонь. Гледзячы проста й шчыра юнаку ў вочы, чалавек гарне хлапца да грудзей. I здаецца тады Бахмачу, што гэтага выдатнага перадавiка беларускае культуры ён мусiў даўно аднекуль знаць, такi ашаламляючы эфэкт ад цёплага й простага бацькоўскага прывiтаньня. I асаблiва да сэрца лiпне той блiзкi, на «ты», зварот, быццам-бы лiтоўскi шыш нечым раўня яму.

— Дык як-жа завуць цябе? — апамятаўся рэдактар.

— Янук Бахмач.

— Бахмач? Ага, чытаў, чытаў… А як-жа ня чытаць… Такiя выдатныя творы. Пясьняр таленавiты зь цябе будзе, але-ж. Адразу мы цябе спасьцераглi. Няштодзённы такент. Але-ж дазволь…

Гэтта рэдактар спыняецца, просiць хвiлiнку ўвагi. Замiрае кляпаньне машынапiсак, а дзяўчаты з запытальнай цiкавасьцю ўзiраюцца ў чубатага, блакiтнавокага бляндына.

— Зьявiўся да нас во новы, выдатны беларускi песьняр, — урачыста й паволi гаворыць рэдактар. — Вялiкiя надзеi на яго пакладаем. Я рад прадставiць вам яго: паэт i пiсьменьнiк Янук Бахмач.

Радасьць цiсьне Януку з вачэй сьлёзы. Ён задаволена трасе рукi, што цягнуцца да яго, а рэдактар клiча яго зайсьцi ў сваё прыватнае бюро.

Нiкчэмнасьць думак юнацкiх, спадзяваньняў на наiўнасьцi аснованых, салодкасьць лятуценьняў. I добразычлiвыя чытачы прабачаць, пэўне-ж, нашаму нефартуннаму Януку Бахмачу, што на свой апрычоны лад уяўляў беларускае культурнае ўзвышша. Бо як-жа накш? Цi-ж мог падазраваць наш гэрой, што гарачы патрыятызм ня мог апраўдаць няведаньня суровых законаў жыцьця асаблiва ў той час, калi вялiзная навала сiлаў гвалту перачыркнула ўсякую рацыянальнасьць?

На зьмену таму, лятуценнаму, прыйшоў iншы

Янук, гэны канкрэтны, каторы цяпер во крочыць па ходнiку, абмiнае бомбавыя варонкi, блукае ў зруйнаваным вялiзным горадзе. Прыгарнула яго на Камароўцы добрая жанчына. I ўся вопратка на iм бацькава, адно ня бацькавы думкi ў галаве. Думкi… Хто ведае, калi-б бацька быў цяпер у ягоных гадох, цi ня думаў-бы ён так, як Янук. Цi-ж ня хвалiўся сыну якiм гэроем калiсьцi ў Пецярбургу быў? Цi ня ён гэта на Неўскiм дзевак падпiльноўвываў, Шаляпiна ў «Дэмоне» слухаў, або кадрылю тады модную танцаваў? Ого, — паслухай яго, — якi фарсун-шчыгiлянт зь яго быў. «Госпадзе, выбач мне. Ня мне судзiць яго».

У сям'i даўно нядоля й над усiм, каб неяк утрымаць, каб жывот напоўнiць i цела пакрыць, трывае бацькава вока пiльнае. Цi гэта той-самы чалавек, якi меў калiсьцi можа большыя лятуценьнi, чымся Янук? У думках юнацкiх «адвечная песьня» прадаўжалася: бацька-сын, канфлiкт, над якiм многа думалi фiлязофы, пра што пiсалi пiсьменьнiкi. Аналiзавалi, рацыяналiзавалi, пад нейкi агольны назоўнiк падганялi.

Вось цяпер, у гэты прыгожы дзень, прыгорблены Пракоп Бахмач, сквапна граблi аблапiўшы, пракос сена варочае. Спынiцца, рукою навотмаш абатрэ пот са лба, разгледзiцца навокал, што дзе суседзi робяць i зноў на граблi налягае. А сэрца яму па жонцы балiць. Куды ня кiнься, а ўсюды сам. I на пустым месцы паўстае яна, такая стройная, але спрацаваная гаротнiца. Вось у руках ейных вязьмо, а на плячы серп. I ўздых: — Божа мой, Божа! Працуеш во й стараешся, iзь сiлаў апошнiх выбiваешся, а як памрэш дык цi хто калi цябе ўспомнiць…

А пасьля, — гэта ўжо ад бацькi, доўгiм вечарам увосень. На пяколку падкорчаныя бацькавы босыя ногi, а гэтта-ж побач — Януковы й Мiколавы. I дзьве, авечымi нажнiцамi ў пасы пастрыжаныя, галовы побач вусаў, што вось цяпер варушыцца пачалi.

— Эх, сынкi! Гэта-ж як прыпомню маладыя гады й Пiцярбург!

I лiтоўскiя падлёткi падарожнiчаюць з бацькам над Нявой, даведваюцца пра нейкую самарынскую, падцягваюць з бацькам «каробушку», або навет пачуюць рэха пра тыя «арудзiя ў рады» i «геройскую гiбель Варага» зь японскае вайны…

Дзе было спалучэньне? Той — чалавек зь iншага сьвету, самародны iнтэлiгент, якога безьзямельле на чужы бераг некалi выплюнула… Лiпеў пры пiсарскiм, цi не апошiм, стале слаба аьветленай канторы. I ўпарта, кажны дзень пяром акуратна выводзiў свой надта-ж прыгожы почырк. А потым вечарам, пасьля таго пiсарскага стала, апрануўшы новы касьцюм iз такiмi сьмешнымi цяпер порткамi, — калошы як тонкiя дудкi, — вандраваў можа тымi самымi завулкамi, дзе калiсь валачыўся, баючыся чарговае трасцы, тварэц Раскольнiкава й сквапнае старое… I сын… Бадзёры юнацкi крок на менскiм ходнiку, а ў галаве поўна гарачага патрыятычнага пылу. Перад iм Верхнi горад, Пляц Волi й ягоны, новы Парнас. У таго былi немалыя жыцьцёвыя прыгоды. З iмглiстага гораду, пад градам куляў рэвалюцыi вярнуўся да родных гоняў. Высокалётныя мары, жаданьне нейкiм чынам перабудаваць сьвет уперлiся нарэшце ў вузкую палоску зямлi. Зiрнеце на яго сяньня: згорблены, зьняможаны, ён усё трывае, упарта валочыць жыцьцёвы цяжар. Ахвяра незалежных ад яго абставiнаў, яму не дадзена было нiчога зьмянiць, як нi намагаўся. Але чаму з такiм жарам стараўся запярэчваць поглядам сына? Цi таму, што адвечная галеча назаўсёды сьвятло засланiла? А калi-б навет i так, дык цi гэта давала яму права не спанукаць сына да росту, да сьвятлейшае будучынi? Цi ня лепш было-б замiж таго «сынок, скруцiш галаву», добрым словам сына ў дарогу праводзiць?

Думкi Януковы пераключылiся. Перад iм станулi незнаёмыя да ўчарашняга людзi з Камароўкi, пра iснаваньне якiх кагадзе зусiм ня ведаў. Перадусiм добразычлiвая й гасьцiнная гаспадыня з лагоднымi мацярынскiмi вачмi. I клопаты: а што, а як, а куды пойдзеш? Як удома. Апавяданьнi пра яе родную, прыгожую Лагойшчыну. Удава з суседамi Бахмачовымi нейкай тонкай нiткай зьвязаная. Апавяданьне пра копныя суды, што ад свайго дзеда яшчэ чула. А пасьля пра бомбы й полымя, што слаўны горад над Нямiгай жэрла.