Би?иги Аан Дархаммыт
Шрифт:
рдк трибунаттан
Сэбиэскэй былаас сылларыгар Россияа да, Саха сиригэр дааны аыйаа суох чгэй дьыала ооуллубута. Ону барытын мэлдьээр табыгаа, махтала суох быыынан ааыллыан сп. Михаил Ефимович бэйэтэ ууннук ол систиэмээ лэлээбитэ, лэтин тмгнэн астынар, киэн туттар тгэннэрэ элбэх этилэр. Ол гынан баран административнай-хамаандалыыр систиэмэ судаарыстыбаа оорбут хоромньута туохха да холооно суох улахан этэ. Саха сирэ, биллэн турар, онтон туора туран хаалбатаа. Хаан дааны бэйэтин олоун, дьылатын кллк оостор бырааба суоунан ССРС рднэн биир кыаммат-тгэммэт республиканан ааыллара. Кырдьыгынан эттэххэ, партия, баылыыр-клр кс эрээри, олох, история хаамыытын билиммэт буолуута кии сн курдуга. Кн-дьыл ааан истэин аайы дьон эрэ буолбакка, арааа, партия
Михаил Ефимович саалыы хайысхаа ктэнэн эрэр Сахатын сиригэр президенинэн талыллар дьылатыгар бастакы оорбут хардыытынан 1989 сыл ахсынньы 8 кнгэр Саха АССР Верховнай Советын Президиумун председателинэн анаммыт кнн ааар. Онно барыта 9 кандидат кыттыбыта, олор истэригэр кэлин 1991 уонна 1996 сылларга президеэ тура сылдьыбыт И.Д.Черов, А.Н.Алексеев, П.Д.Осипов бааллара. Ол кэмэ Верховнай Совет оруола бэрт дуона суоа. Республика олоор улахан суолталаах, боччумнаах боппуруостарга депутаттар ылынар уураахтарын партия обкомугар суруйаллара уонна бигэргэтэллэрэ.
Норуот талбыт депутаттарын былааын хайдах гынан бргтххэ, баар быыыны-майгыны хайдах уларытыахха сбн туунан Михаил Ефимович бэрт р толкуйдаабыта. 1990 сыл кулун тутарга Саха АССР Верховнай Советыгар быыбардар ыытыллыахтаахтара. Маны туанан, кини Парламеа т кыалларынан саалыы йдх-санаалаах дьон киирэллэрин ситиэ сатаабыта. Верховнай Совет инникитин компартия обкомуттан нааа тутулуктамматын туугар кини боломуочуйатын рдэтэр, крдэр аналлаах сокуон бырайыагын бэлэмниир лэни эрдэттэн ыытыллыахтааа. Республика парламенын бргтр сыалтан РСФСР парламенын быыбарыгар кыттыыны ыларга быаарыммыта. Россия депутатын статуа, олохтоох партноменклатура араас киириититтэн-тахсыытыттан кмскэнэр кыаы биэрэр эрэ буолбакка, сс Россиятааы, дьиинэн ыллахха, бтн Союзтааы да трибунаа тахсар суолу аара. 1990 сыл саатыгар Михаил Ефимович Саха АССР уонна РСФСР парламеннарыгар талылларга баллотировкаламмыта.
Оччолорго хайыы-йэ уруккутааар чыха атын, ССРС народнай депутаттарын съезтэрэ административнай-хамаандалыыр систиэмэ режимэ т бигэтин бэрэбиэркэлээн крр бириэмэтэ этэ. Кл этэр-тыынар, кэпсэтэр-ипсэтэр, кулгаах-харах аыллар, й-санаа ууктар кэмэ туругуран эрэрэ. Дьон кинилэр кс-км, тирэх буолар баа санааларыттан туох эрэ тутулуктанарын итээйэр буолан барбыттара. Саха Республикатын Верховнай Советыгар гс хоодуот дьон талыллан киирбиттэрэ. Кинилэр истэригэр учуонайдар, улахан холбоуктар, тэрилтэлэр салайааччылара, айар интеллигенция бэрэстэбиитэллэрэ бааллара. гстэрэ, ол иигэр «Саха омук», о. д.а. уопсастыбаннай тэрилтэлэргэ, хамсааыннарга кыттан дьоо-сэргээ биллибит дьон, дойдуга уонна республикаа буола турар уларыйыыларга актыыбынай кыттыыны ылар сыаллаах-соруктаах парламеа кэлбиттэрэ. Саалыы туттунуу-дьааныы уоа улахан этэ.
1990 сыл муус устарга Саха АССР Верховнай Совета манайгы сессияа мустубута. Сессия иннинэ партия обкома Верховнай Совекка бэрэссэдээтэлинэн обком бастакы сэкирэтээрин талларар лэни ыыта сатаабыта табыллымына, чугуйарга кэллибитэ. Бэрэссэдээтэлинэн Михаил Ефимовиы талбыттара. Ити 1990 сыл муус устар 25 кнгэр буолбута. рдк дуоунаска талыллыбытыттан рн атын иэйии баыйбыта. Ол тгээ кини трбт сирин, дьонун-норуотун иннигэр олус эппиэттээх, ыарахан эбээинэи скптн толору йдн, бэйэтигэр олус рдк ирдэбиллээхтик сыыаннаспыта. Хайдах эрэ омуга олорон кэлбит историятын срн тгэннэрин тгрк сыыппаралара туолар кэмигэр рдк былааска кэлиитэ кннр кн-дьыл хабааттаыытын эрэ курдук сыаналамматын, туох эрэ рдктэн, эттэн тутулуктааын санатар дьикти иэйии дьэбир кэ хам кууспута.
Ол курдук, икки ссчэкэ сыллааыта Сээн Ардьакыап Екатерина II ыраахтааыны кытта крсэн «Сахалар тустарынан былаанын» туруорсан элэ-была тылын ылыннара сатаабыттааа. 350-ча сыллааыта номох буолбут Тыгын кырдьаас тумус дьоно, уолаттара р турууларын крээннээх кэмнэрин ргй этэ. Оччотооу кэмнэр мккрдэрэ биир йг-санааа тмэллэрэ: кл кмчлэппэккэ эрэ, бэйэ
Михаил Ефимович маны барытын эргитэ санаан крднэ, кии рэ, ргйдэ суоа. Тттртн, инники ктллэр туга-ханныга биллибэт улаалаах уларыйыылар суо хаан арастарын сыысхала суох миинэ тэр манан аай холонуу буолбатаа, бтн норуот дьылатын илиигэ ылан, олох долгунугар трэ оустарбат крээннээх мккрн нэр ирдэбилэ ала чуо киниэхэ тууламмыта, биирдэ санаан крдхх, срдээх саллымар, ыарахан этэ. Иккис ттнэн ыллахха, эмиэ дааны оо сааыттан кыра-хара дьон-сэргэ эт-тирии быстар кыалалаах олоо хараын ортотугар ааан, эрэйи-муу эээринэн тэлэн, лэ-олох миэтин рдк уоратыгар ыттыар диэри ктэлтэн ктэлгэ сыыйа дабайан тлх сыратын-сылбатын бараан, клнн тоон, йн-санаатын иитиэхтээн кэлбитин санаатаына, бу кини хаан да тохтоон, уурастаан хаалбат, олох кырдьыгын, омугун соргутун ирдээр рдк соругу, ыар эбээинэи санныгар ыларга дьулуспатах кнэ диэн баара дуо? Оччотугар буоллаына, киниэхэ сктэриллибит рдк соло, кстээх былаас диэн норуот иннигэр нэр ирдэбил, ытык иэс буолар. Кини ону кылгас да тгээ умнар бырааба суоун бигэтик йдбтэ.
Политика курдук халбархай дьыалаа тиэтэйэр чгэйи аалбата биллэрэ, оттон кини улахан политикаа сс ситэ уопутура илигэ. Бастатан туран, республика парламена кини ыытыахтаах лэтин хайысхатын йн биир санааа тмсх кэринэээ. Оттон ол сыала-соруга диэн инники сайдыы, н туугар экономика киинтэн тутулуга суох буолуутун ситиии этэ. Онуоха ханнык дааны киинтэн туспа барыы туунан боппуруос турбата. Бары депутаттар (гстэрэ нууччалар, украинецтар, онтон дааны атын омуктар этэ) Саха сирин экономиката тутулуга суох буолуутун ситиэр туугар тмсхтээхтэрэ. Кини омугун историятын чгэйдик рэтэн билбитинэн, Саха сирэ бэйэтин бэйэтэ дьаанан н-сайдыы суолугар дьулууутун Россия прогрессивнай йдх-санаалаах деятеллэрэ, интеллигенцията урут дааны таба йдллэрэ. Кытыы кыраайдар, ол иигэр Саха сирэ, сайдыылара Россияа туох да куааны оорботун, тттртн судаарыстыбаны крдэрин билэллэрэ. Биллэн турар, ааардастыы сабардыыр, баайы-дуолу барытын кииэ эрэ хоро таар имперскэй й-санаа, атын сыыан эмиэ баара, ол гынан баран уларыйыы, саалыы й-санаа скээн эрэр кэмигэр регионнары, республикалары йдх, йх кэринээхтэрэ.
Итинник йнэн-санаанан салайтаран, 1990 сыл ыам ыйын 24 кнгэр Михаил Николаев РСФСР народнай депутаттарын манайгы съезтэрин рдк трибунатыгар тахсыбыта. Кремль Улахан Дыбарыаын уораан уораайа, этэргэ дылы, улааа эрээккэ олорор кии улар саа буолан кстр уун синньигэс саалата ыга туолбут этэ. Хас депутат аайы иккилии-ст ыырыылаах ыалдьыт, олор истэригэр дойду салайааччылара кытта бааллара.
Михаил Ефимович, дойдутун, норуотун иннигэр ытык иэин толорор манайгы улахан суолталаах хардыыны ооруохтааын санаан, т да долгуйа быыытыйдар, таыгар ону биир да дубук хамсаныынан, кыратык эмэтик хаанын да хамсатан биллэрбэтээ. Паапкатын арыйан, бэлэмнэммит тиэкиин тэнитэн, чуолкай, холку куолаынан баараай аудитория иннигэр урут бу саала иигэр саха киитэ эппэтэх хорсун, сиэрдээх этиитин саалаабыта:
– Бииги йбтгэр-санаабытыгар билиэ диэри республикалар уонна норуоттар чэлгийэ сайдыыларын, экономикаа уонна культураа кинилэр хаааытааар да рдк кэрдиискэ тахсыбыттарын туунан эин-эгэлгэ тыллар кэм да ииллэргэ дылылар, – диэн этээтин кытта саала иэ иийэргэ дылы гыммыта. – рдк ргйдх тыл-с бу саала килбиэннээх киэлитин иигэр эмиэ дуораыйара. Оттон Кремль истиэнэтин тас ттгэр олох дьаалатынан устара. Национальнай республикалар бэрэстэбиитэллэрэ рдк ситииилэрин туунан кэпсээтэллэр да, олорор дьиэ, балыыа, кулууп, оскуола тутууларыгар п умналаан Москва министерстволарын уонна ведомстволарын ааннарын саппакка, кинилэр уун крдрдэринэн тттр-таары сыбыытааллара.