Шрифт:
Билии кэм бэлиэ айымньыта
Бу Саха Республикатын бастакы президенэ М. Е. Николаев туунан иккис тглн уус-уран хабааннаах кинигэ суруйан холонуу буолар. Манайгы кинигэни социологическай наука доктора, профессор, биллиилээх общественнай деятель Ульяна Винокурова талааннаахтык суруйан турар.
СР культуратын тлээх лэитэ, республика оорон тааарар эйгэтигэр Государственнай бириэмийэ лауреата, общественнай деятель, геолог идэлээх Василий Назарович Егоров-Тумарча «Бииги Аан Дархаммыт» диэн киэ ис хооонноох, дири эсиилээх уус-уран хабааннаах историческай-документальнай кинигэни суруйбута олус кэрэхсэбиллээх. Айымньыга Михаил Ефимович оо уонна оскуолатааы сааа, студенныыр кэмэ, республиканы салайбыт сыллара уонна билии
Кинигэ наылыччы уун кэмэ чахчы ис срэхтэн кыаллан-мэллэн суруллубута кстр. М. Е. Николаев туунан кинигэни суруйуу дэбигис дьыала буолбатах. Кини лэлиир бириэмэтэ Советскай Союз курдук улуу держава эстэр, дьон-сэргэ хамнас ылбат, аыыр-танар да кыаа суох, саамай ыарахан, уун кэмнээх финансовай-экономическай кризис кэмигэр тбэспитэ. Автономнай республика таымын саа кэрдиискэ таааран урут ким да тэлбэтэх аартыгын арыйан суол солуур, дьинээх государство тутулун тутар, бргтр, киин былааы кытары саа, тэнээх сыыаны олохтууру ситиэр манан аай дьыала буолбатах этэ. Тумарча М. Е. Николаевы кытта бэрт элбэхтик сээргэспитэ, олоун-дьааын сыныйан рэппитэ, лэтин-хамнаын кытта билсибитэ, элбэх айымньыларын ааан ырыппыта, докумуоннары хостоон рэппитэ кстр.
Айымньы историческай-документальнай ттн ылан крр эбит буоллахха, М. Е. Николаев Саха АССР рдк Сэбиэтин салайа олорон, онтон икки болдьоххо президенинэн талыллан баран Россияны кытта бас билиини тыырсыыга скэн лэни ыыппыта. «АЛРОСА» сабыылаах акционернай компанияны тэрийэн, онтон кэлэр п-харчы республикаа хааларын ситиэн, онно тирэирэн Россия да рднэн сэдэх улахан тутуулары ыыппыта. В. Егоров-Тумарча Федеративнай дуогабары тэрсиигэ Михаил Ефимович Б. Н. Ельцини кытта атах тэпсэн олорон республикалар государство диэн ааттаныахтаахтарын, бас билиилээх буолуохтаахтарын быаарсыытын, Саха Республикатын Россия Федерациятын иинэн суверенитетын Декларацията, бастакы Трт сокуона ылыныллыытын туруулаан хайдахтаах курдук эриирдээх кэпсэтиилэри ыыппытын туунан кырдьыктаахтык олус бэркэ табан суруйбут. 2001 сыллаах президени быыбардааын политическай эриирдэрин-мускуурдарын, билигин Россия Федерациятын Сэбиэтин бэрэссэдээтэлин солбуйааччыта буоларын быыытынан республикатын туугар араас хайысхалаах лэни оорорун, Россия уонна аан дойду таымыгар элбэх судаарыстыбаларга Россия делегациятын салайан илдьэ сылдьан элбэх этиилэри киллэрэрин, кэпсэтиилэри ыытарын эмиэ сырдатар. Ол иигэр суруйааччы республика билии духовнай, культурнай, экономическай сайдыыларын боппуруостарыгар тус бэйэтин санааларын, крлэрин эмиэ киллэрбит.
Саха биир биллиилээх суруйааччыта Василий Егоров-Тумарча «Бииги Аан Дархаммыт» диэн айымньыта уус-уран хабааннаах историческай-документальнай кинигэ буолан тахсыыта саха омук духовнай, культурнай, идейнэй сайдыытыгар р дабайыы сс биир бэлиэ кэрдииинэн буолар.
Макар Яковлев,
СР бастакы президенин срн кмлччтэ,
юридическай наука доктора, профессор,
Российскай Федерация тлээх юриа,
Россия прокуратуратын бочуоттаах лэитэ,
ССРС уонна Ил Тмэн манайгы ыырыыларын
народнай депутата
Бииги аан дархаммыт
Пролог
Айгыр-силик айыла эгэлгэлээх эйгэтин тыынар тыыннааын биигэ атааннаах-мннээх Орто Аан Ийэ Дойду айылгылаах далбара Кн Сирэ аатыран айыллыбыта, наукаа биллэринэн, биэс миллиард кэриэ сылга тэнээр. Бу лгэрдээх санаан крн санаа тиийбэт быралан мындаа кэм усталаах-туоратыгар Сир Ийэ тас крэ, быыыта-тааата хайдах уларыйан, дьн кубулуйан бг кннээххэ тиийэн кэлбитин, кннээи олох кыалатын тргэннээх тбктэригэр трйтэрэн, йг-санааа иэр гына ырыалыы сатаабыт тгэммит ксбтгэр тиксибэтээ чахчы.
Ааспыт кэм бэлиэлэрэ, кн-дьыл халы дьапталатын хасыан рэтэр анал идэлээхтэр этэллэринэн, кии сн курдук, йллбэтэх гс дьиктилээхэй чахчыларынан кэрэилэнэр эбит. Ол курдук, Сир айыллыбыт кэмин уон гыммыт тоуун, ол аата трт миллиард сыл, устата ото-маа суох сыгынньах таас хайалардаах, уотунан
Кэмниэ-кэнээс, хомнуо-хойут, Сир Ийэ сириэдийэ ситэн эмэнсийэ барыыта, баара-суоа биэс сс млйн сыл (Сир сааынан) бэтэрээ ттттэн эрэ, булкааннар дьайыыларынан чычаас муоралар сылаас олбохторугар тыллыбыт тыыннаах килиэккэлэр судургу крнэриттэн сиик-симэин тардан хамныыр харамай, тыынар тыыннаах салахай сыдьааннара скээн барбыттара биллэр. Сыраан-салы курдук салахайдыы тыыннаах килиэккэлэр муутуур судургу крнэрэ сыыйа сайдан, уустугуран бастаан уу олохтоохторо – балык бииин эгэлгэ крэ баар буолар. Онтон салгыы сайдыы гс сс млйннэн сылларын кэнниттэн, ктр кынаттаах, араас кыыл-сл, н-кйр бииэ дэлэччи скээбитин эрэ кэннэ, иэгэйэр икки атахтаах, идьээн эттээх боро ураахай Сир рдгэр баар буолбут бэлиэтэ муутаан икки-с эрэ млйн сылынан быаарыллар. Кыыллыы бодолоох икки атах бииэ баар буолбут кэмин с сс гыммыт биириттэн ураты кэмигэр бс-бтнн кэриэтэ дьиикэй ааардаах таас йэ киитин йн-санаатын тутан сылдьыбыта, билии сыанабылынан, олохпут историятын биир смэр чахчыта буолар. Сыччах кэлии уон тыыынча сылтан эрэ бэттэх аныгы кии киэбинэн нэр-сайдар суола сааламмыта.
Бу чыпчылыйан баран эирийиэх эрэ тгэнэ кэм устатыгар кии аймах бииэ кэмэ суох скээн сири сиксигинэн сириэдийэ таранна, Аан Ийэ Дойдуну атыйахтаах уу курдук аймыы хаамта. й-санаата ллэр кст р крэн, кнтэн-кн, дьылтан-дьыл билиитэ-кртэ, сатабыла-сабаалааына саланык сайынна, уоа-кылына кмл кн крл кннь. Сргтэ-дьулаана баар, тнн нэр-сайдар да, соччонон кэ-кмчтэ улаатан, быыыта-майгыта сатарыйан иэр санаах буолар эбит.
Дэлээ дааны уус-уран тылынан айымньы сд мээ йдбнньгн (пааматынньыгын) – олохону айбыт аарыма бгэлэрбит араас быылааннардаах олохторун, айаннарын аартыгын ахтан-санаан хоуйалларыгар «атааннаах-мннээх Аан Ийэ Дойду» диэн иэ истээх, дири ис хооонноох этиилэрэ уос номоо, трт тылбыт дэгэтэ буолан кн бгнгэр диэри тиийэн кэлиэ дуо?! Орто туруу бараан дойду айылгылаах ньуурун далбарыгар хамныыр харамай, тыынар тыыннаах гс бииин ууа рт-рдгэр трэн скээн баар буолуоуттан ыла сирдээи олох мччрйбэт иэинэн, тулхадыйбат ыйааынан н-кйр, кыыл-сл срэр атахтааын, ктр кынаттааын утарыта крнэрэ бэйэ-бэйэлэрин тэ оорсон кн анныгар тыыннаах ордор, олох олорор аналлаахтара буолар эбит. Ол эрээри айыла сокуонунан дьрэлээн хайа да кр атын кр букатын ээн кэбиспэт, тттртн бодоун, млтн ылаан, чэгиэнтэн чэгиэнэ ордон иэригэр кмлр буолар эбит.
Кии аймах бииэ, т дааны сайыннар, йн кэ рдээтэр, син биир кыыллыы кэмэлдьититтэн арахса охсор кыаа суох быыылаах. Кии кыылтан уратыта – бэйэ бэйэтигэр кырыга, аыныгаа суоа, кубулата, албаа кинини саамай дьулаан кнэн оорор. Дэлээ дааны биирдиилээн киититтэн бтн судаарыстыбалар икки ардыларынааы сыыаа тиийэ, омук-омук утарыта крсэр иирсээнэ, сэриинэн тииигирэр айдаана улаатыа дуо? Оччотугар буоллаына, олох ооуутун, дьыла ыйааын срн окула айыла дьайыытын кстбэт кнэн салаллан, улахан кыраны, кстээх млт симэлитэн улаатар, кыаырар эйгэтэ скр. Онон сиэттэрэн, биир атыны сэриилээн, кырган сир рдттэн букатыннаахтык стэрэр кырыктаах кыдьыгын ааспыт историябыт хобдох холобурдарыттан г билэбит, йдбт.
Сир рдгэр аыйах ахсааннаах омук буолан айыллан скээин – таара накааа. Нуучча улуу гэитэ Иван Крылов «кстээххэ куруук млтх буруйдаах» диэн эппитинии, кыра омук куруук трллгэ-хабырыллыыга, трт дааны симэлийэр кутталга сылдьар аналлаах. Онон бэйэтин харыстанар, кмскэнэр булугас й-санаата имигэс, сытыы буолара кини олоун ирдэбилэ. Муустаах муора тула олорооччу хотугу эргимтэ дьонун айылалара, олохторун усулуобуйата киин, сылаас сиргэ олорооччулардааар, биллэрин курдук, уонунан тгл ыараханын быыытынан, кинилэр быыылара-майгылара, йдр-санаалара соччонон сиэрдээх, кстээх буоларыгар олорор эйгэлэрэ бэйэтэ кэйэр. Ол да иин йэ анараа ттнээитэ ксклээх сктн улуу омук «…гс тн дппт, с дойду йн ксэппит т рэин» ылынан, йбт-санаабыт кнэн тиис тиискэ, муос муоска буолан турууласпатахпытына, сс сыл иигэр тхтн стхпт, уоттуун умуллуохпут диэн сэрэтэн эппиттээх. Дьэ ол этиитэ сс сыла туолан эрэр кэмигэр сппэккэ-спкк омук быыытынан туспа уратыбытын, тылбытын-сптн, култуурабытын стэрбэккэ син баччаа диэри тиийэн кэллэхпит.