Би?иги Аан Дархаммыт
Шрифт:
Халлаан силбигирэн, сыыйа ибирдээн барда, ол оннугар тыала млтн, рс баала арыый намтыы быыытыйда. Дьэкиим кытылы кыйа эрдэн, бастыа илимин алын уугуттан саалаан илимнэрин крн бэрийбитинэн барда. Долгун баалын кытта р тустан, илимнэрин бэрт р крн бодьуустастылар. Икки илим дьаакырдарын быата быстан бачымах курдук иирсэн хаалбыттарын балыктары майырдары ср тутан тыыларыгар бырахтылар. Ол да буоллар бултуйуу баар, улаханныын-кыралыын србэччэ хатыыс инибитин аата утуу-субуу араартаан оотун олох маын аннынан тгэххэ бырааттаата.
– Сыччыа, дьэ балыккын кр олор. Куотаары гыннахтарына, миэхэ этээр.
Уолчаана соруктаах аайдык, аатын сорудаын кыаллан-мэллэн толоро сатыыр быыынан,
Миша, быыкаа бэйэтигэр холооно суох боччумнаахтык туттан-хаптан, иннигэр сытар кураанах куулу ылан, олоун кэннинэн быгыалыыр балыктары хайан, биир кэм тттр-таары эргичинии, мхс олордо.
– Ааа, мин куоттарыам суоа!
– Маладьыас, оом км б кии буолбут дии.
Тттр эрдинэллэригэр баалга оустаран чугас сири уаппатылар. Эмиэ кэлбит сирдэринэн, рэх трднэн быа астаран, дьиэлэрин аннынааы сытыары биэрэккэ тигистилэр.
– Оо, ычча да! Бу оону бачча тыалга, тымныыга рскэ илдьэ сылдьыбыт дуу? – Маарыйа, сырдык сэбэрэлээх курбачыйбыт сытыы дьахтар, куударалаах саархай сууоун кэннигэр кэис гынаат, кэргэнин диэки кх харахтарынан сэмэлээбиттии диэличчи крд.
– Ийээ, мин томотум ээ, балык ааллыбыт дии…
Оото, титирээтэр дааны, рэн чаылыспыт харахтарын крн, ийэтин ыраас сэбэрэтэ сырдыы тстэ.
– Ии, кырдьык дааны, оом аатыгар кмлспт дии.
– Км б, сотору дьинээх туа киитэ буолсу, – аата сылаас-сымнаас мичээринэн имэрийэ кр турара борууй дьиэ иигэр сырдаан кстр курдук…
…Эмп сыта курдаттыы тунуйбут, араас ыарыахтарынан толору симиллибит балыыа кыараас хоун ыарахан салгыныттан таырдьа тахсан ыраас салгыны дуоуйа эирийэр чгэйин эриэхсит! Мишаа, ахтыланнаах уун арахсыы кэнниттэн ийэтин, убайдарын крсхтээх ртэ таынан таымнаан, т да былыттаах киээрбит халлаан турдар, аатын бигэ рдк санныттан тулата бтнн сырдаан, киэркэйэн кстбтэ…
…Аатын туунан тиэх йдблэ дк-бадык, чуолкайа суох, курус. Куруук клэ-рэ, кэлэ-бара сылдьар кстээх-уохтаах, эрчимнээх, бд-сада аата тоо ууннук ороо сытарын, ыараханнык ртэ тыынарын йдбт, дьиибэргиир курдуга. Биирдэ сытар хоугар соотоун киирэн остуол рдгэр турар ииттэн ыстакааа муорус кутан илдьэн лтэрин чуолкайдык йдр. Ол тиэх йдбл 1942 сыл аата суох буолар сайыныгар этэ…
Сэрии сылларыгар, бэйээ харыс суох кэмигэр, тымныы, тыйыс дойдуга сыыа-халты туттан эмискэ тымныйыыттан эбитэ буолуо, аата сэбиргэхтэтэн баара-суоа отут сэттэ сааыгар кн сириттэн крэммитэ.
Ефим Федорович дьннэн хара бараан, бигэ-таа, орто ууохтаах, уу саха крнээх кии эбитэ . «Эн ааар маарынныыгын», – диэн билэр кырдьаастара, аймахтара, ордук чаастатык ийэтэ Мария Михайловна гстк этээччилэрэ. «Ааар нааа маарынныыр буолаын олус таптыыр этэ. Трбккэр рэн, хоор хара дьннээх соотох биэлээхпитин идээ туттубута. Туох эрэ биллибэт кс дуу, ханнык эрэ ээи Айыылар дьайаннар дуу, аа тоо эрэ дьулуан туран хоту дойдуга талаар этэ. Биигини онно Дьыла Хаан анаан ыыппыта», – диэн ийэтэ кэлин хайдах эрэ таайтарыылаахтык кэпсиирэ. Дьикти. Кырдьык, баар, дьыла анабыла оннук буолуо. Оону отох сааыттан кырдьыктаах олох охсууутугар уаарар инниттэн тыйыс тыыннаах дойдуну анаан тайаннарбыттара буолуо…
Ефим Федорович саа тэриллибит промкомбинат дириэктэринэн лэлии олорон соумар ыарыыга хаптаран суох буолар. Дьиэ кэргэн соотохто тулаайахсыйа тэр. Дьэ онтон ыла эт-тирии элэйэр эрэдэиннээх олох эрэйин-муун эдэр эмньик эт-сиин этирик эээринэн тэлии сааланар. рээ, йбл-км буолуох аймах-билэ дьоно суох ааардас дьахтар, ыы-кырбас трт оотун кууспутунан, тымныы-хаыс дойдуга суос-соотоун эргичийэн хаалар. лэит, онуоха эбии бултаан-алтаан эбинэр, иитэр-аатар киититтэн мэлийэн, аанньа эмэ-томо суох сиргэ сотору-сотору ыалдьар иринньэх кыра уолун тыыннаах хаалларар эрэмньититтэн тахсан эрэр ийэтэ эрэйдээх тлх эрэйи-кыаланы крсн ол сутураннаах амырыын кыыны туораабытын сэрэйиэххэ эрэ сп…
«Ийэбит туох баар олоун бтннтн бииэхэ, оолоругар, анаабыта. Мин кинини кимнэээр да рдктк тутабын. Кини миэхэ ытык киим. Бэйэтин холобурунан ийэбит биигини лээ рэппитэ, олох очурдарын сатаан туоруур тулуурдаах, дьону кытта тиэх да кууоккун ллэстэр иллээх-эйэлээх буоларга ииппитэ. Чиэинэй, бэрээдэктээх, амарах буолуу – бу барыта ийэбит сабыдыала», – диэн Михаил Ефимович кэлин ахтан суруйбута.
Ийэтин ттнэн урут Столыпин саана Полтаваттан кэлбит трттээх эбиттэр. Ийэтэ Козловтар диэн аыс кыыстаах, соотох уол оолоох ыал орто кыыстара. Покровскайдыыр аартык трд Тхтр сэлиэнньэтигэр сахалары кытта бииргэ дьиэ-уот, с-ас тутан олохсуйбут уу сахалыы тыллаах ыал долгун куудара сууохтаах, дьылыгыр кн ууохтаах кэрэ мссннээх кыргыттара от мунньан, бурдук быан, ынах ыан кэлэ-бара курбалдьыалларын оччотооу эр бэртэрэ нохтолоох срэхтэрэ тлх долгуйа, кэрэхсии, сэргии крллр эбитэ буолуой? Улахан кыыстара Сэмэн Припузов диэн кииэхэ кэргэн тахсан ктм олохсуйбутугар Мария эдьиийигэр кмлн дьиэ, оо крсн кинилэргэ олоро сылдьыбыт. Онтон Покровскайга бырааынан лэлиир кии дьиэ лэитигэр наадыйар сураын истэн, онно кн лээ киирэр. Ол кэмэ Покровскай земотделыгар лэлии сылдьар рэхтээх кии Ефим Федорович таба крн кэргэн ылбыт. Саа ыал утуу-субуу икки уол оолоноллор, онтон 1937 сыллаахха кр кыын, эт-ас тоор буолуута, с уоллара Миша трбт.
Ааларын эмискэ стэриэхтэриттэн трт кыра оолоох ааардас дьахтар Эдьигээн курдук тыйыс айылалаах, олорорго ыарахан, кытаанах усулуобуйалаах дойдуга оолорун этээ атахтарыгар туруорара саарбах суол этэ. Аалара лр охтуутун охто сытан ийэлэригэр: «Оолоргун харыстаа, дьон оортоо… Мантан бара сатаа. Бу тымныы, тыйыс дойдуга аймаа, км-сбэ киитэ суох быстарыаххыт. Дойдугар ктм тиийэн аймахтаргытыгар сыстан олороору…» – диэн кэриэин эппитэ .
Саас сир хараарыаыттан муус ктллэрин, манайгы борохуот кэлэрин кэтэии, чаыл кннээх, сылаас тыыннаах уруу-хаан, аймах-билэ дьонноох с сиргэ тиийэ охсон тыын-быар саланыах тиэтэллээх баа санаа барыларын йэ туппута. Кэмниэ-кэнээс кэлиэхтээх кэмэ кэлэн, аалларын баа хонон, дороонноох айаа турунар кннэрэ дьэ ммтэ. Маынан оттуллар уот тыыннаах, салбах эрдиилээх нэс айаннаах оччотооу борохуот ааас баарсатыгар ыйы-ыйдаан тыын ыгыллар, санаа тууйуллар урааннаах уун айан сааламмыта. Абыраллаах ааллара итиннэ чаардаан, манна тохтоон, салгыбыт санааа, сорох-сороор соруйан да курдук, арыы тумсугар л талахха баарсаларын баайан баран бырааттаан барда диэхтэригэр диэри кэтэиннэрэр, даххаыйар тгэннэрэ элбэх буолара. Тнн трмэ хонон, кнн палубаа тахсан, ахса суох элбэх аргыс дьон ортотугар аалынаан уун кннэрин барыыллара. Ол сылдьан отох оо кн сыраланыгар, салгын сиигэр оустарара кэмнээх эбитэ буолуо дуо, Миша улаханнык ыалдьан суоран-тэллэх киитэ буолбута.
Салгымтыалаах айаннара тмктэнэн, Даркылаах биэрэгэр ктэнэн рбттэрин эриэхсит! Ол да буоллар ктм диэри тиэрдэр ыллам санаалаах оспуоччук кэбээс кст охсон биэрбэккэ, ааас халлаан анныгар хонуктуур кыала кыарыйбыттаах. Уолчаан суолу быа ыарытыйан, букатын буорайан, ууохтаах тирии бэйэтэ тэлиэгээ тиэллэн, айанын уугар сыккырыыр тыына эрэ трбт дойдутун ктм булбута.
Трбт дойду барахсан сайа охсор салгынныын, ис срэхтэн рэ-кт крср аймах-билэ дьоннуун санааны крдэр, срэи рдэр кгэр ама ханнык эмп-томп тэнэиэй?! Млтбт-ахсаабыт бэйэтин ктн киллэрэн ороо сытыарбыттарыгар ктттэрэ йн кр-истэ тээт: