Би?иги Аан Дархаммыт

Егоров Василий Юрьевич

Тыыннаах ордуохпут быатыгар, улуу блкпт дьылабытын тстээинэ туолбатаар с срн трт баарын крххэ сп. Бииринэн, Саха сиригэр икки млйн бааынайы кррг былааннара тохтооуна, иккиинэн, Манайгы аан дойду сэриитин сааланыыта, снэн, рблссйэ тмгэр автономия ылынан рэххэ сыстыыбыт. Ити сабыытыйалар тахсыбатахтара буоллар, хара бааам кии тоо аанаан кэлиитигэр хоту трллэн, рэххэ-сырдыкка тардыста охсон утары туруулаарбыт биллибэт этэ.

Планета саамай тыйыс айылалаах Тымныы полюугар олохтоох саха омук соуруу Становой хайалар тэллэхтэриттэн Хотугу полярнай эргимтэ быыыгар тиийэ Илин Сибиир рднэн сылгы-ынах сн дэлэччи иитэн, бу хаыс, хабараан тымныылаах дойдуну сылаас тыыннаан, бтн кии аймах иннигэр оорбут ттн-тн, хорсун быыытын хатылаабыт, хатылыыр кыахтаах да атын омук аан дойду рднэн баара

биллибэт. ХVII йээ Саха сирин булбут нуучча хааахтара кылгас кэм иигэр саха сылгытын моонньугар, аын-лн тэлэнэн, олохтоох норуот хоуун, дьороот дьонун сирдьит оостон, Илин Сибиири, Уук Илини тилийэ срэн Чуумпу акыйаан кытылыгар тигистэхтэрэ дии. Хотугу байал биэрэгин чинчийэр экспедициялар, улуу географическай арыйыылары оорбут айанньыттар бары Саха сириттэн, Дьокуускай куораттан тэриллэн бараллара. Ол тэрээин спслгэнэ, лэтэ-хамнаа, аа-лэ барыта саха дьонун рднэн барара. Сыллата тыыынчалыынан аты сэптэри-сэбиргэллэри, снэн оус клн сыаралары олохтоохтор суоттарыгар ылан, сирдьитинэн, болуотунньугунан, ындыыытынан, илии-атах лэтин ыараханыгар хастыы да сс дьон киэнин чэгиэнин, кыанарын уун, сылы-сылынан болдьоххо буор-босхо кэйэн лэлэтэллэрэ. Кэлин эрэ сыыйа ыар кыала лэ соболоо, суолтатыгар да буоллар, тлнр буолбута.

Снэн сылларга уук хотугу сиргэ саан-бгэн олорбут, сытар ынаы туруорбат сытыары-сымнаас майгылаах, айыла кыараныттан тыыннаах хаалар инниттэн лэттэн атыны билбэтэх кн санаалаах, дьоус ахсааннаах, киэ нэлэмэн Саха сиригэр арам-тарам, р-тараа олохтоох сайаас-сайдам саха дьоно мунаахтары сэрииит хааахтар буораынан эстэр рэр саа кнэн самнаран, бэриннэрэн, бас-кс дьоннорун аманаат диэн ааттаан солуок тутан, дьааах хабалатыгар хам ылбыттара. Оччотооу хаыс кэм хабыр сыыанын эттэринэн-хааннарынан толуйан, ыар дьыланы сгэн спт бгэлэрбит ураты тулуурдарын, мындыр йдрн, олоххо тардыыыларын смэр кн тмк дьайыытын кинилэр сыдьааннара, силистэрэ-мутуктара, аныгы сахалар, бииги, туанан олордохпут.

Кл кмчлэтии, кс ттнэн дьааах хабалатын сонооун, т да кэнэммит, муутахпыт иин, хайаан эйэ дэмнээхтик, т сблэинэн барыай? Утарсыы, кн крс буолбута история чахчыта. Ктллбэтэх ыалдьыттары бастакынан крсбт, утарсыы оорбут саамай халы, тэрээиннээх-тмслээх, бтн саха омукка тумус туттар, кн крср улахан уус холбоугун, хаыл хааннааынан аатырбыт Хаалас тойон ууун бас-кс тт, Тыгын уолаттара аймахтыын-чаардыын, боотурдуун охсууу толоонугар охтубуттара ааспыт кэм кырдьыга. Кинилэр сирдэрин-уоттарын, дьоннорун-сэргэлэрин тустарыгар саха бд уустарын тмэн тыыннарын толук уурбут бэйэлэрин норуоттарын патриоттара буолалларын бииги, билии сыдьааннара ааттаахтар, билиммэт буолуохпутун сатаммат. Онно бг сыыаммыт, сыанабылбыт, мккрбт хайдаа туунан кэпсэтии.

Хааластар Тыгын инниттэн саха омукка баылыыр-клр оруолларын учуонайдар т былыргы трдэр историяларын кытта ситимнииллэр. Хаылы диэн Орто Азияа Сыр-Дарья рс тардыытыгар олоро сылдьыбыт биис ууун билии казахтар, атын да тр тыллаах омуктар бэйэлэрин трттэринэн ааыналлар эбит. Былыргы тойон ууун трттэрэ буолбут хааластар баылыктара Дойдуа Дархан, Мунньан Дархан, Тыгын Дархан саха омукка бас-кс дьон буола сылдьыбыттара йээннэртэн биллэр. Кинилэр сыдьааннара Маары, Соппуруон Сыраанап саха дьылата ураты ыараабыт кэмнэригэр саханы быыыыр, олоун чэпчэтэр суолу-иии тобулар туугар аан манай нуучча ыраахтааытыгар тиийэ туруорса сылдьыбыт трт уус дьон буолаллар.

«Туох барыта силистээх-мутуктаах, трттээх-уустаах» диэн йдбл тр сыдьааннаах илии ыаллыы, аймах омуктарбыт дьаанан олорор политикаларын тутулугар крбт. Бу дойдуларга былыргы хууннар, трдэр сааттан бас-кс туттар биис уустарын баылыыр-клр оруолларын суолтата кн бгнгэр диэри кстээх эбит. Сэбиэскэй Сойуус рэллибитин кэннэ, демократия муутаан ргйдбт кэмигэр, бтн норуот куолаынан президеннэринэн талыллыбыт Звиад Гамсахурдия (Грузия), Рахмон Набиев (Таджикистан), Абульфаз Эльчибей (Азербайджан) сыл иинэн рдк сололоруттан маппыт буоллахтарына, бэйэтин омугар былыргыттан ыла баылыыр суолтатынан биллэр Тэкэ уууттан трттээх Сапармурат Ниязов Туркменбаши (Туркменистан) тулхадыйбат былаастанан олорон эмискэ олохтон туораата. Ол да иин сахаа бгэ сааттан «Тойону отунан-маынан оорбоккун» диэн дири ис хооонноох этии баар.

Итиниэхэ маарынныыр ыаллыы Казахстан судаарыстыбатын тутула с биис ууун – жуз холбоуктарыттан турар: кырдьаас, орто уонна кыра эбэтэр эдэр дэнэр. Кырдьаас трт уустан баылык-салайааччы, ортоттон поэттар, блктэр, оттон эдэртэн буойуттар утумнаан тахсаллар эбит. Ол курдук, Нурсултан Назарбаев кырдьаас трт уустан сыдьааннааа эмиэ былыргыттан олохсуйбут гэи бигэргэтэр. Кыргызстан урукку президенэ Аскар Акаев кыргыстар биир тиэх баылыктарын Шабдан хан диэнтэн быаччы трттэээ биллэр.

Ыраахтааылаах Россия бу омуктары бэйэтигэр холботолуур кэмигэр биллэр-кстр трт уус дьону салалтаа эрдэттэн чугааппатах эбит. Сэбиэскэй кэмэ коммунист партиятын идеологтара ити ньыманы эмиэ биирээн туттубуттар. Оттон бииэхэ Саха сиригэр хайа кн аара ттэ, сиэри таынан кыаллыыта-мэллиитэ суох киин былааска бэриниилээхпитин крдрбтхпт баарай? Атыттар син сэбиэскэй былаас эстибитин кэннэ былыргы силистэрин-мутуктарын трэн, салалтаа талар дьоннорун трттэрин-уустарын рэтэн билэн эрэ баран баылыктарын талаллар эбит. Арай бииги трпптн-ууспутун трдттэн трэ умнан, идеология кгэр бас бэринэн кэбиспит эбиппит. бгэлэрбит т гэстэригэр суолта биэрбэккэбит, лр-хаалар кммтгэр ахтар айыыыттарбыт арааччылаан, былыргы тойон уууттан сыдьааннаах бас-кс киини анаан ыыппыттарын, кыаын-дьоурун ситэ туаммакка, мчч тутан кэбистэхпит.

Ааспыт йэ бтэик уон сылыгар, икки тыыынча сылы мооон тмктр мн араыгар, кии аймах олоор сир хаа хайа ыстанар сууарыылаах уларыйыыларын ньиргиэрэ сэттэ уонча сыл устата туруулаан туппут модун судаарыстыбабыт тутулун ээн барбыт кэмигэр, хор, т да отох омук ороута буолларбыт, син быыс-хайаас хайдыгаыгар тэн хаалбакка, оттон-мастан тутуан ордон хааллахпыт дии. Маннык халбас харатын миинэн, дьулура уларыйыылардаах ахсым кэм араыгар р мхсн, омукпут, дойдубут дьылата ыйааын бэскитинии биэтэнии олорор мччргэннээх кэмигэр дьинээх национальнай лидер, дэгиттэр сайдыылаах сомоо личность, талааннаах, хорсун салайааччы оруола диэн т-хачча сдтн, суолталааын улаханныын-кыралыын, тлн-мклн син билэн кэллэхпит.

Саха норуодунай суруйааччыта Далан «Дьылам миэнэ» романын аан тылыгар: «й-санаа саамай сиппит-хоппут, олоун булбут кэмигэр, млт-ахсыы илигинэ рсэн, олорон ааспыт олоум туунан ахтыы суруйан хаалларабын», – диэн уонтан тахса сыллааыта этэн турар. Бу тыллары билигин биир бэйэм долгуйа, эмиэ дааны ордук саныы, харааста ааабын. Долгуйарым диэн оччотооу р кр, бэйэ омугун кырдьыгын, кыаын билинии, омук-кии тээ сананыы кэмин Далан барахсан спк дааны сыаналаан уот харахха этэн кэбиспит эбит. Ордук саныыбын кии бэрдэ, ркн йд кини бу ткэн кэми мчч туппакка тутуу былдьаан, рсэн срээр-быарыгар кнньрбт ис уоун, сиэрдээх толкуйун сайа этэн-тыынан йн-санаатын толору сайаммыт дьолун. Хараастабын хайыы-йээ кэм-кэрдии кэрчигэ буолан ааспыт бииги омук кыалалаах-кыараннаах дьылабытыгар кылам гынан кммт крбт, кнэхпит крэйбит кргмнээх ол уон сылын суохтаан.

Нууччаларга «справедливость» диэн срдээх дири эсиилээх, кырдьыгы, сиэрдээи этэр ткэннээх йдбл баар. Бары тыллартан бу саамай сблр, испэр киллэрэр, ылынар уонна туруулаа сатыыр йдблм. Сахалыы йдтхх, сиэр-майгы, сиэрдээх, кырдьыктаах быыы диэн буолуон сп. Бу тыл йдблгэр сп тбэспэт быыыны-майгыны сахалыы «сиэрэ суох быыы, сиэри таынан барыы» диэччибит. Олоххо сиэри таынан быыыланыы, туттуу-хаптыы, саарыы-иэрии кэмэ суох элбэх, куруук баар кст. Ол да иин буоллаа, кннээи олоххо бу кэрэ тылы олус сэдэхтик туттабыт, киэ, т йдблн тутуа, ситиэ сатаабаппыт.

Кл й-санаа, сиэрдээх быыы-майгы саамай сиппит-хоппут кэминэн ааспыт йэ тиэх уон сыла буоларын бары билинэбит. Ол бииги Аан Дархаммыт, бастакы президеммит Михаил Ефимович Николаев республиканы икки болдьоххо салайан, лэлээн-хамсаан ааспыт кэмэ буолар. Саха сирин олохтоохторун баыйар тт омугуттан тутулуга суох ол сырдык р крлээх кэми билигин, былыт быыынан кн тыган ааспытын курдук, т йдблнэн суохтуу, туоххаыйа ахталлар, мэлдьи йдллэр-саныыллар.

Сиэрдээх олох, киилии быыы-майгы охсууута, туруулаыыта суох кэлбэт, туругурбат уонна сиэр-майгы баарын эрэ тухары туруктаахтык сайдар, чэчириир. Ол суох буолла да, олох чл туруга кэиллэр, н-сайдыы бохсуллар. Ордук туруктаах сыыан кэиллэр, сиэр-майгы кмчлэнэр буоллаына.