Би?иги Аан Дархаммыт
Шрифт:
Бу лэм демократия ситииилэрэ бохсулла быыытыйбыт, быыы-майгы уустугуран турар кэмигэр сурулунна. Кммт крбт, кнэхпит крэйэ сылдьыбыт кэмигэр уон сыллаах крээннээх олох гэр сиэтэн киллэрбит сд киибит олоун, йн-санаатын, лэтин-хамнаын туунан кыах тиийэринэн, кэм кллрнэн докумуоннарга, Саха Республикатын бастакы президенэ Михаил Ефимович Николаев бэйэтин этиилэригэр, кинигэлэригэр уонна кинини кытары лэнэн-хамнаынан алтыспыт араас дьон-сэргэ ахтыытыгар олоуран уус-уран ааардаах сиилээиммин ааааччылар боломтолоругар тиэрдэбин. Кини кэмигэр олорон лэ-хамнас, й-санаа крээнин, р-кт ргйн билбит-крбт дьолбунан киэн туттабын. ксбт дааны кэм-кэрдии ааспытын кэннэ ол кннэр-дьыллар т рттээх ттлэрин эргитэ сыымайдаан крднэ, оннук бмч йг-санааа кэлэр буолуохтаах.
Михаил Ефимович ааспыт олох лр-тиллэр мччргэннээх тгэннэригэр, республика рдк Сэбиэтин салайар, президенниир кэмнэригэр, дойдутун, норуотун урукку систиэмэ саамай хаалыылаах 76-с миэстэлээх
Михаил Николаев сахаттан киэ крлээх, аан дойду таымынан анаарар, лэлиир далааыннаах сытыы йдх-санаалаах, лэлээх-хамнастаах Россия салалтатын ортотугар биир биллэр, кыахтаах, баай уопуттаах идэтийбит политик буола ннэ. Кини билигин йн-санаатын кэ, мындыр толкуйа, муудараа муутаан сайдыбыт, сиппит-хоппут кэмигэр сылдьар. Дойдубут, кэскилбит туугар кини лэтин-хамнаын ргй, ситииилэрэ сс дааны иннигэр. Ону биир дойдулаахтара, бииги, сэмээр кр-истэ, кэтээ сылдьабыт.
Кнд ааааччылар! Саха саарына, ураахай уулуччута, Дьинээх Кии, киэ эсиилээх салайааччы диэн кимин-тугун, олох охсууутун ууга-кылаана сынтарыйар укулаат куйаа хайдах уаарыллан, хатарыллан тахсарын туунан санаа кнтнэн, кыларыйан турар кырдьыгынан кэпсэтэн кр!
Бастакы тмэх
Хотуттан хотоой анньынан
Эдьигээн.
Оо саас йдбллэрэ
Ктр аал рдк халлаан ртн хайа тыыран тус хоту ктн кпсйэр. Мотуор тыаын биир кдьс ньиргиэригэр бигэнэн, салон иэ толору айанньыт сымнаас кириэилэлэргэ тиэрэ тэн, ким утуйа, ким иллюминаторга сыстан улаата кстбэт улуу рс кыдьымах мууун курдук быыа суох тэлгэнэ сытар р былыт халы халаатын одуулаа иэллэр. Смлт билигин муутуур энэн, сиртэн уонча тыыынча миэтэрэ рдгнэн ктн иэрин туунан араадьыйанан чуолкайа суох ииллэр куолас биллэрдэ. Сотору салон иигэр дьон сэргэхсийэн кэпсэтэр, клсэр саалара иилиннэ. Ону кытта тээ стюардесса икки мээик долбуурдаах дьоус тэлиэскээ сркэтэр утах, ол иигэр уун моойдоох арааын ыга симэн иэрэ кннэ. Кини тыаа суох кириэилэлэр быыстарынан аа-дьуо ааан иэн пассажирдартан:
– Тугу ииэххитин баараыт? – диэн сэмээр ыйыталаар.
Смлт иинээи дьон ксэ урукку ттгэр маннык тэрээиннээх айаа тбээ иликтэрэ таайан, кэмчиэрийэ быыытыйан, сркэтэр эрэ утахтарынан муурданнылар. Ол эрээри араас этикиэккэлэрдээх р-кыыл бытыылкалартан астаран, биирдии-иккилии рмкэни куттаран тамахтарын минньитээччи хоодуоттар эмиэ кннлэр. Маан куопта рднэн сырдык халлаан кх таастаах кэрэ бэйэлээх эдэркээн кыргыттар быстах наадаа кэлэ-бара ыйытыыларга хоруйдара, ону-маны сипсийэр эйээс мичээрдэрэ, аламаай сыыаннара айанньыттар санааларын тапта, куттарын тутта. Сиэрин ситэрэн, аны олохтоох бэчээт, киин хаыат, сурунаал араас крн эмиэ били тэлиэскэлэригэр киппэ муунан тиэйэн кэритэ сылдьан, ким тугу крн, ааыан баарарынан таратан биэрдилэр. Дьон хардарыта атастаа сылдьан хаыат сонунун крн, санаа ллэстэн суугунаан-сааынаан баран саардыы нам-нум буолан эрдэхтэринэ, эмиэ хордьугунас эрээри элэккэй куолас биллэрии иитиннэрдэ:
– Убаастабыллаах пассажирдар, кириэилэлэргитин кннрн, остуолларгытын бэлэмнээ. Билигин сарсыардааы быстах аылык бэриллиэ.
Кыра-кыра салапаан бакыаттарга ас арааа угуллубутун рэ-кт аааын быыыгар сн-махтайан, астынан к-дьаа кэпсэтии кгээнэ элбээтэ. Билигин, ыраах Москва да рейсигэр аатар-ааппат буолбут кэмнэригэр, республика иинээи олохтоох линияа аылык эрэйбэккэ испит айанньыттар соуйуохтарын соуйбуттара.
Бу Эдьигэээ Саха сирэ Россия судаарыстыбатыгар холбоспута 370 сыла туолар блйдээх Кннэрин ыытыыга кытта баран иэр ыырыылаах ыалдьыттар, правительство чилиэттэрэ уонна Ил Тмэн депутаттара бары бииргэ айаннаан иэр анал рейстэрэ этэ. Ыырыллыбыт дьон ортотугар араас кэмэ Эдьигээн сиригэр-уотугар ууннук лэлээбит быраастар, учууталлар, эргиэн лэиттэрэ бааллар. ксэ аамсыйа барбыт саастаах дьон, ытык кырдьаастар. Дьон хараа инники эрээттэргэ олорор правительство чилиэттэриттэн, республика бастакы президенэ Михаил Николаевтан арахпат. Буолумуна, салалта тс-бас дьонун кытта бииргэ айанныыр тгэн гстэргэ манай тосхойдоо…
Михаил Ефимович, кэннигэр буолар спслгэни, аылык кйгнн аахайбакка, хаыаттары кртэлээн баран, кириэилэтигэр йнн нухарыйардыы тиэрэ тэн сыппахтаата.
Эдьигээн… Элбэи иэйэр, срэи-быары сылаанньытар сылаас, кэрэ да тыл буоллаа. Эдьигээни санаатар эрэ, оо сааын умнуллубат тгэннэрэ тыыннаах хартыына буолан иннигэр элэгэлдьиэн аааллар. Бастатан туран, аатын туунан йдбл. Аата кини баара-суоа биэстэээр лбтэ. Онон аам дьнэ-бодото маннык этэ диэн чуолкай этэр кыаа суох да буоллар, кини туунан йдбл саамай кнд, чугас кии быыытынан йгэр-санаатыгар кыра эрдэиттэн хаан да умнуллубаттык иэн хаалбыт. Ол, бука, трппт аа амарах сыыанын, срэин сылааын олус кылгас кэмэ билэн, срээр-быарыгар ситэ иэриммэккэ туоххаыйа санааынтан буолуо. Аатын туунан чуолаан с эрэ тгэни чопчу йдр, олор Эдьигээни кытта ситимнээхтэр…
Тымныы хаыс тыал хотуттан сирилэччи рэр. Ыаырбыт хараа былыт халы халаата кн-ыйы блээн, хамныыры эрэ барытын саба баттыахтыы намыаынан рс кыынньыбыт р долгуннарын кытта силбээн, бииргэ устарга дылы.
рдк долгун рт сымала сыттаах улахан оочону мас сыыыныы ртэ бырааттыыр. Оочо тумсугар тртээх уолчаан биттэх мастан тутуан, тымныы уу сабыта ыарыгар кыамматах курдук сымыаын быа ытыран, аата эрдии салбаынан мэхтэс долгуну быыта охсон холкутук эрдэрин тонолуппакка одуулаар.
– Тоойуом, куттаныма, кытаанахтык тутус. Билигин илиммитин крн балык ылыахпыт.
Аата, уолчаан санаатыгар, аара кстээх-уохтаах, срдээх улахан кии, тор курдук хара бытыгын быыынан сымнаас, сылаас мичээринэн имэрийэ крр хаан да умнуллубат, уостубат эрдээх санааны иэйэрэ. Кини аатын кытта балыктаа баран иэр. Ама тымныы тыал, кстээх долгун мээй буолуохтара баара дуо аан манай туалыы, бултаа баран иэр кииэхэ?
Дьэкиим, сылаас хараын кыракый уолчааныттан арааран, кэннин хайыан крбтэ, Буор Тумус чугааабыт. Бээээ манна улахан тыал тн иннинэ рэх трднээи хомо хаас дьабадьытын дьара кумаар хатыыска анаан уаты тэртээбит илимнэрин крхтээх. Олохтоох кырдьаастар сбэлэринэн рдк баайы туруулаах с илимнээин, ортолорунан уаты ааардаталаан, алта илим оорбута. Бу дойдуга силлиэ кэмигэр хатыыс аылыгар буордаах чычаас кытылы талаааччы. Ол иин илими срк хоту уаты тллхтээх, онуоха чычаас туруулаах илим ордук буолар.
Салаа рэх кээс бэлэин быа охсон ууоргу чанчыгы булаары, Дьэкиим хомону ис ттнэн с диэки эрдиннэ. рэх сргн р охсор кстээх тыал срг утары харсар, кгэннирэ тллэниир модун долгун арас саалын иирдьэнэн тумнан, кулгаах эрдии икки салбаын эрчимнээхтик эитэ тардыалаан, аата оочотун хомо хаас кытылын диэки салайа тутта. Кытылга тиксибэккэ эрэ биэрэктэн биэс-алта сааан иирдьэ тохтоон, эрдиилэрин р ктн тыын ылан олоро тстэ. рэх хаас хочотун сыаа сыыра иит иитинии эргийэ иэиллэн, илин саах буурук халлаанын хараа былытын кытта силлиэн боруоран кстр. Уа ттнээи киэ алар сэдэх мастаах дэхси ньуурун кумах кырдалыгар Эдьигээн блэгин самнархай дьиэлэрэ рэх хааын батыа абына-табына кэчигирээн тураллар. Кнэ-ыйа кстбэт силбик халлаан хараа ньуурун кнгэр хараара боруорар намыах тутуулар санааны ктх, й крдх туох да киини кэрэхсэтэр кстлэрэ суохха дылы да, Дьэкиим туох эрэ кстбэт кс угуйар алыбар ылларан, бэйэтэ да билбэтинэн, хоту дойду олоор талаан туран тардыспыта. Онно туох трт буолбутун, туох санаанан салайтарбытын бу диэн чопчу этэр кыаа суох курдук эрээри, туохха эрэ трйтэрии, ханан эрэ кыарыйтарыы баарга дылы быыылааа. Ол быа-хото холкуостааын кэмиттэн ыла сааламмыта чуолкай. НЭП саана землеустроителинэн лэлии сылдьан, дойдутугар Хатас нэилиэгэр сир ллэигин ыытан, Баарахха табаарыстыба тэринэн, хааайыстыбалаах ыаллар кстэрин холбоон бэркэ лэлээн испиттэрэ баара. Онтон отутус сыллар сааларыттан кэйии сиэринэн тыа дьонун холкуоска холбооттооун сааланыаыттан ыла олох-дьаах сайдыытын ыпсыыта кыттыбат туруга кн-дьыл ахсын биллэр, харахха хатанар буолан барбытыгар й-санаа туоххаыйыыта, мунчаарыы, бэйэ лэтинэн-хамнаынан астыммат буолуу сааламмыта. Арааа, ол да иин буоллаа, хоту оройуоттарга балык промышленноын сайыннарыы сыала-соруга государственнай политика быыытынан туруоруллубутугар эдэр, эрчимнээх кии саа, сонун сиргэ тиийэн лэлиэх-хамныах баата батарымына, иллэрээ сыл, бу Мишата иккилэээр эрэ, Маарыйатынаан с оолорун ктхптнэн баа ттлэринэн Быков Тумуска киирбиттэрэ. Онтон бу Эдьигэээ балык собуота аыллар буолбутугар дириэктэринэн ананан былырыын манна кн кэлбиттэрэ. Манна олохсуйбуттарын кэмсиммэттэр, дойду сиргэ билигин кураан дьыллар буоланнар олох-дьаах ыарахан. Сэрии бара турарынан ханна баарар буоларыныы, таас-сап, олох-дьаах манна да ыарахан эрээри, айахха аыырга ас – балык баар. Аармыйаа ыытарга крдн сайабылыанньа биэрбитин манна лэ фронугар сылдьаын диэн ыыппатахтара. Онон фроа анаан балык бултааыныгар кскэ турунан лэлии сылдьаллар. Бэл бу кыракый Мишатын тымныйыа, ыалдьыа диэн кэрэйбэккэ, рэтэ-такайа таарыйа бэйэтин кытта илдьэ сылдьааччы. Бу тн Быков Тумуска киирэр катерынан таарыйа Натаара балыксыттарын биригээдэтигэр бырахтарыахтаах. Онон дьонун нэдиэлэтээи аылыктарын хааччыйар сыаллаах бу илимнэрин кр кэллээ.