Би?иги Аан Дархаммыт
Шрифт:
Сибиир ревкомун бэрэссэдээтэлэ Смирнов Москваа сылдьар кэмэ этэ, оттон партия Сибиирдээи кэмитиэтин бюротун саа сэкирэтээрэ Яковлев лэтигэр кэлэ илигэ. Онон Чуцкаевка сбэлээ киирбиттэрэ. Былатыан Саха сирин олоо бг кннээххэ хайдаын, дьоо-норуокка, рэхтээххэ-рээ суохха туох быыы-майгы баарын, сэбиэскэй былаас турбутун кэнниттэн туох тууттан Оросин уонна тохсунньу саагыбардара скээбиттэрин сиилии кэпсээн биэрбитэ. Сибнац лэитэ Плич уонна Барахов истэ олорон сблээллэрин биллэрбиттэрэ.
– Мин урут дааны саха норуотугар автономия кэлэрэ сп диэн этэр этим. Олорор сирдэрэ бэрт табыгастаах, Саха сирин большевик партията кстээх, онон салалтата суох буолуо диэххэ, куттаныахха сатаммат, – Плич сахаларга эрэллээин, йрн ааастык
Кини этиитин хаба тардан ылан, Барахов:
– Автономия билигин кэлэрэ наадалаах, кэмэ бэрт тооостоох. Национальнай боппуруос атаар турбатаына, кэээн-уаан хааллаына, саагыбардар ск туруохтара. Баар, бтн норуот дааны р туруон сп, – диэн эбэн биэрбитэ.
Барыларын санааларын истэн баран, Чуцкаев Саха сиригэр аналлаах паапканы арыйан, докумуоннары бэрийбитинэн барбыта. Ытыллыбыт уонна кск анаммыт дьон бириигэбэрдэрин ааан билсиэн баран, Дьокуускайтан кэлбит телеграмманы крдрбтэ. Ону ааан билбиттэрэ, букатын дааны кинилэри утары ис хооонноох буолан соуппута: автономия туунан Сибнац боппуруоу туруорарын бассабыык партия Саха сиринээи тэрилтэтэ сблээбэт, кн-тн аайы саагыбардар тахса тураллар, партия кэ млтх, сэбиэскэй былаас дириник олохсуйа илик диэн. Дьэ «бабат» дии тспттэрэ.
– Саагыбардар тахса туралларын, сэбиэскэй былаас дьон санаатын сс да тута илигин туунан спк этэллэр. Ол гынан баран автономия боппуруоа онтон тутулуктаах курдук саныыллара сыыа, онон автономияны биэриини кэпсэтиигэ ити этиилэр боломтоо ылыллыа суохтаахтар, – Былатыан туруорсар боппуруоуттан харыс да халбанаабат кытаанах санааны ылыммытын, сирэйэ-хараа тыйыырбытын крн, Барахов кинини тута йн тыл эппитэ.
– Автономияны йбт, норуот баатын утары санаалаах дьону Саха сириттэн атын дойдуларга ыытан лэлэтэр сп буолуох этэ. Ону эиги йдргтгэр баарабыт, – диэн тмктээбитэ.
Эмискэ бркээбит тыааыннаах тгэни балай да саата суох аарбыттара. Чуцкаев, эр хааннарын ылыммыт саха дьонун чинчилиирдии эр-биир хардарыта одуулаан крбхт тээт, эйэ дэмнээхтик хардарбыта:
– Чэ сп, бииги сорох дьону крн манна ыыртыахпыт. Ыам ыйын манайгы кнгэр манифест тахсарыгар сблээбин.
Урутаан эттэххэ, ол дьыл манифест (амнистия) тахсыбатаа. Манифест автономия ылыныллыбытын кэннэ манайгы бастаанньа дьонугар тахсыбыта. Онуоха таарыччы 1921 сыллаахха тохсунньутааы саагыбарга холбоспут дьон кытта амнистияа хабыллыбыттара.
Саха автономиятын боппуруоун кргэ аналлаах Сиббюро мунньаа 1921 сыллаахха муус устар 26 кнгэр буолбута. Дакылааты Былатыан бэйэтэ оорбута.
– Сибиир ревкомун председателэ табаарыс Смирнов хайа да кыра омукка автономия кэлэрин сблээбэтин истэ-истэбин, сахаа автономия кэлэрин туунан дакылаат оорон эрэбин. Большевик партия ыйыытынан советскай былаас Октябрь рблссйэтын манайгы кннэригэр аан дойду кырахара омуктарын кмскр, арааччылыыр, омук омугу баттаабат политикатын ылынна, онон хайа да омук клн тутара, автономия ылара трт эбээинэс буолуохтаах диэн эппитэ. Саха уобалаа буоллаына, бырааба аччаан, Сибревкомун ууруутунан Иркутскай губернияа холбонон оройуон буолан хаалла. Онон советскай былаас национальнай политиката атаар турбакка саагыбардар ск тураллар, – итинник, бэрэссэдээтэл аадырыыгар хомуруйсуулаах соус киэ киирии тыллаан, дакылаатын чаас кэриэ ааан, Былатыан маннык баа санаанан тмктээбитэ: – Саха автономиятын иигэр Охотскай муора бииги диэки биэрэгэ киириэхтээх. Оччоо сибээс баарын быыытынан партия лэтэ, советскай былаас ордук тргэнник атаар туран, салаллан-дьааллан ииэх тустаах.
Олунньу ый саагыбарын дьонугар амнистия ооуллара буоллар, партия да агитациятыгар, советскай былаас да лэтигэр бэрт улахан кмлх буолуох этэ. Онон манифест тахсыах тустаах.
Дакылаат бтэрин кытта Хотимскай диэн кии далбаатаммытынан ойон туран, харса-хабыра суох утары тыл этэн барбыта:
– Бу сахалар, син биир дьоппуоннар курдук, империалистическай йдх-санаалаах, улахан кутталлаах норуот. Автономияланнахтарына, онно тирэирэн, советскай былааы утары сэрии тэрийиэхтэрэ, Японияа холбоуохтара. Автономия бэриллэрэ сб суох.
Былатыаннаах Исиидэр сирэй-сирэйдэрин крсн кэбиспиттэрэ. Дьыалалара брктэ суох хайысхаланаары гыммытыгар Былатыан бэйэтин сэмэлэнэ санаабыта, дакылаатын олус толоостук саалаан кэбиэн, тойотторун ргэттэ быыылаах. Смирнов, ону бигэргэтэрдии, кумааыларын остуол улаатын диэки хаыйа анньан баран, икки илиитин холбуу тутан олорон, холку эрээри кытаанах куолаынан сыыйан саарбыта:
– Табаарыс Слепцов-Ойуунускайы саха диэммин убаастаан эрэ дакылаатын бтэттэрдим. Итинник тыл-с сатаммат, Дьокуускайга баар коммунистар автономия кэлэрин сблээбэт эбиттэр. Мин да санаабар, автономия биэрэр эрдэ буолуо. Оттон бу Слепцов-Ойуунускай табаарыс, быыыта, саха рэхтээхтэрин, саха баайдарын илиилэригэр билиэн тутуллан сылдьар кии быыылаах, – Смирнов, смйэтинэн дьл ттрд, Ойуунускайы тн тылынан супту ыйбахтаабыта.
Былатыан ргэнэн ойон турбутун бэйэтэ дааны билиминэ хаалбыта:
– Табаарыс Смирнов, дьыала ис дьиин билбэт эрээри, бас-баттах киини буруйдуургун эрэ билэин. Саха баайдарын сокуон таыгар этэн буруйдана сылдьаммын аны кинилэр билиэн илдьэ сылдьар киилэрэ аатырдаым. Дьыалабын, бэйэбин быгыын ыыттаран ылан, соторутааыта дьллээбиккитин умна оустугут дуо?
Этиии ааардаах мккр р кдьйбтн намырата сатаан, Барахов, Агеев тыл этэн крбттэрэ туалаабатаа. Куоласка туруорууга икки кии автономия бэриллэрэ сп диэбиттэрэ, иккитэ сб суох диэннэр, куоластара тэнээн хаалбыта. Онон автономия боппуруоа ааас Москваа барбыта.
Мунньах кэнниттэн уку-сакы тараан, Плич кабинетыгар киирэн сбэлэии буолбута. Онно кэнники арай Дьокуускайга тиийэн, автономия боппуруоун сп дэттэххэ эрэ бу боппуруос атаар турууу диэн тмккэ кэлбиттэрэ…
Саха сиригэр судаарыстыбаннас олохтонуутун туоулуур бу сд докумуон кэлин хайдах олоххо киирбитин Ойуунускай бэйэтин ахтыытыгар маннык суруйбут: «Ол бириэмэлэргэ Максим Аммосов Москваа сылдьан автономия барарын сблбт, онон Якутскайга олохтоо диэн ыйдарбыт. Онон бу боппуруос Якутскайга партия манайгы конференциятыгар туруоруллан, онно бэрт аыйах куолаынан автономия кэлэрэ сп дэммитэ.
Браташ онуоха диэри сблээбэккэ, Степан Васильевы кытта бииргэ сылдьан баран, конференция саана тиийэн тттр агитация оорон, автономия кэлэрэ сп диэн куоластаата. Ол сайын мин лхмээ лэлээбитим, онон автономия туугар бэрт кстээхтик норуокка дааны, партия да иигэр лэлээбитим. Онон лхмэ делегацията бука барылара автономия кэлэрэ сп диэн куоластаабыта».
…Михаил Ефимович ирдээн, хасыан туран саха норуотун историятын дьаныан рэтэн йбэтэх ттттэн гс йг-санааа кэлбитэ. Трбт омуга т былыргыттан кн бгнгэр диэри олорон кэлбит историятыгар буолан ааспыт срн сабыытыйалары, олорго сыыаннаах биллэр-кстр дьонун олохторун, лэлэрин-хамнастарын, мккрдэрин-туруулаыыларын рэтэн, ырытан билэн баран биири бигэтик йдбтэ: саха дьоно клгэ тардыыылара, бэйэни салайыныыга дьулууулара, государстволаах буолар туугар турунуулара барыта н-сайдыы иин, инники кэскилгэ дьулуууттан тахсар эбит диэн. бгэлэрбит бэйэлэрин айар-тутар дьоурдарын, кыахтарын толору туаныахтарын, олоххо киллэриэхтэрин куруук баараллара. Ол инниттэн, с йэ тухары саба ктээн турбут колониальнай батталтан тлрйэр санааттан, национальнай босхолонуулаах хамсааыа саха норуота кыттыбыта. Маныаха ханнык дааны сепаратизм тртэ суоа. Биир эрэ баа санаа баара – кллк тыыныы, кл сайдыы суолун тобулуу. Ол иин Саха сиригэр автономияны ылыныы Ойуунускайга, Аммосовка уонна кинилэр соратниктарыгар суолтата олус улахан этэ. Бу иннинэ ханнык быыыга-майгыга олорон кэлбиппитин умнуохха сатаммат. Дьиинэн бу иннинэ Александр I туора урдустарга аналлаах устаабынан ыраахтааы чиновниктара салайан кэлбиттэрэ. Оннооор, сахалары кс омуктарынан ааан, Степной Дууманы тэринэллэрин боппуттара.