Би?иги Аан Дархаммыт
Шрифт:
М.К.Аммосов «Саха автономиятын тутуу тезистэрэ» диэн лэтигэр автономия срн сыалынан кл сайдыылаах экономика буолар диэн суруйбута… Олохтоох усулуобуйа уратыларын учуоттаан, култуураны былааннаахтык сайыннарыы буолуохтааа. Бэйэ государстволаах буолуута, т да трт силиэ-мутуга кэрдилиннэр, норуот хараа аыллыытыгар, ууктуутугар улахан суолталаммыта. Саа скээбит республика салайааччылара маны таба крбттэрэ. «Норуот иигэр хаатыйаламмыт кута-срэ, й-санаата тл ктн саа олоххо тардыспыта. Саха сирэ экономика, культура балысхан сайдыытын иннигэр турар. Саха автономиятын иннигэр норуот материальнай, духовнай кн сайдыы, барарыы суолунан салайыы соруга турар», – диэн М.К.Аммосов бэйэтин ахтыытыгар эппитэ. Саха сирин салалтата, автономияны ылаат, 1922 сыллаахха саа бырааптары, кыахтары туанан, РСФСР тас эргиээ народнай комиссариатын н Лондоа кыыл кмнэн с млйн солкуобайга тлээин батарбыта уонна ааарын бэйэтигэр ылары ситиспитэ. Инньэ гынан ылбыт харчытыгар Россияттан
«…Бастатан туран, Саха сирэ бэйэтин ис кыаын билиэхтээх, – диирэ М.К.Аммосов, – кини айылатын баайын, дьонун кыаын, бэйэтин историятын, культуратын билиэхтээх. Саа олоу тутарга, инники кэскили оосторго, тааарыылаах кстэри сайыннарыыга суолу буларга Саха сирэ бэйэтин урукку олоун уонна билиитин чгэйдик билиэхтээх, рэтиэхтээх».
Кии ср баар, саха салайааччылара Саха сирин оорумтуолаах кстэрин, айылатын баайын киэ далааыннаахтык чинчийиигэ Москваны тылларыгар киллэрбиттэрэ буолар. Наукалар академияларын Дьокуускайдааы анал комиссията тэриллибитэ. Чинчийэр лээ ССРС икки сстэн тахса бд учуонайдара кыттыыны ылбыттара. Кинилэри биллиилээх специалистар, академиктар С.Ф.Ольденбург, В.Л.Комаров, А.Е.Ферсман, Ф.Ю.Левинсон-Лессинг, В.В.Радлов, В.В.Бертольд уонна да атыттар салайбыттара. Саха сиригэр наука тэрилтэлэрэ баар буолбуттара. Республика музейа, библиотеката саардыллан лээ киирбиттэрэ. Холбоуктаах киэ чинчийии тмгнэн айыла баайын уонна оорумтуолаах кстэри туаа тааарыыга быаччы сбэлэрдээх наука лэлэрин уонна чинчийиилэрин 58 тома суруллубута.
Бастатан туран, рэхтээин таымын рдэтии соруга турбута. Аммосов сс 1919 сыллаахха бэлиэтээн турардаах: «…норуоту рэхтээиэ п кэмчилэниэ суохтаах, уобаластааы нэилиэнньэ оскуола уонна оскуола таынааы рэхтээин ситиминэн эргиччи хабыллыахтаах». Бииги дьолбутугар, оччотооу салайааччылар рэи р тутуулара саамай сптх хайысха этэ. Оннооор саамай ыарахан 20-с сыллардаахха снэн саха ыччата киин университеттарга, институттарга рэммитэ. Ол тмгэр бэрт сотору култуура таыма рдк кэрдиискэ тахсыбыта. Былыр-былыргыттан биллэринэн, т гэстэрдээх, айар дьоурдаах, рдк духовнай баайдаах норуот табыгастаах усулуобуйаа гс талааннаах дьону тааарар. Ол курдук, кылгас кэм иигэр чаылхай талааннаах суруйааччылар, артыыстар, художниктар, музыканнар, наука, норуот хааайыстыбатын араас салааларын лэиттэрэ баар буолбуттара.
Эмиэ онуоха маарынныыр хартыына бииги бг кннээх олохпутугар кстр. Музыка рдк оскуолата аыйах сыллааыта аыллыбыта эрээри, кини рэнээччилэрэ хайыы-йээ аан дойду, Россия таымнаах бириистэргэ, дипломнарга тикситэлиир буоллулар. Ол эрэ буолбатах, рэх, искусство, наука араас крнэригэр ыытыллар олимпиадалар, конкурстар, крэхтэиилэр кыайыылаахтара аыйаа суохтар. Онон этиллиэх тустаах: сктн 20-с сыллардаахха бииги салайааччыларбыт сайдыы гэр рэхтээини туруорбатахтара буоллар, саха норуота атын дьылаланан, билигин атын таыма турар буолуо этэ. Кинилэр саамай сптх хайысханы талбыттара, ол иин бииги кинилэргэ махталбыт муура суох.
1923 сылтан ыла Алдан кыыл кмн туаа тааарыы лэтэ сааламмыта. Бу иннинэ Алдан уонна Тмтн кыыл кмн Амур уобалаын дьоно хостууллара. Кинилэр 1895–1923 сыллардаахха 16 тонна кыыл км хостообуттара. Сахалар бу лээ ылсаннар, 1923–1924 сылларга 4,5 тоннаны, оттон 1925 сыллаахха 9,5 тоннаны сууйбуттара.
Саха АССР правительствота республика норуотун хааайыстыбатын трдттэн уларытар генеральнай былаан оостубута. Хайа промышленноын олохтооун, суолу тутуу, сибээи сайыннарыы, тыа хааайыстыбатын механизациялааын, массыына-трактор пааркаларын элбэтии боппуруостара турбуттара. п-харчы олохтоох тэрилтэлэртэн, киинтэн, бэл омук инвестициятынан дааны киирэр этэ. Саха сирэ, оччотооу кэм сыанабылынан, элбэх б кыыл км хостооунтан уонна тлээхтэн киллэрэрэ. Км таынан платинаны уонна исландскай шпаты хостооун, тимир рудатын промышленноын сайыннарыы сааламмыта. Тимири Японияа уонна Дальнай Востокка тааарар былааннаахтара. Дальнай Восток Крымтан тиэллэр тууунан хааччыллара, ол иин ону Кэмпэндээйи тууунан толору хааччыйар былааннаахтара. Япония эмиэ бэйэтин млтх хаачыстыбалаах тууун оннугар атын дойдулартан чгэй тууу аалар ханаалы крдрэ. Саха сирин тас ттгэр балыгы, тутуу маын тааарар санаалаахтара, Американы кытта оннук кэпсэтии ыытылла сылдьара. М.К.Аммосов Саха сиригэр тимир суолу аалар туунан боппуруоу кт сылдьара.
Билии кэминэн сыаналаатахха, сд былааннар туруоруллубуттара уонна утуу-субуу олоххо киирэн испиттэрэ. Республика кл сайдыытын далааына
Саха интеллигенцията, лх-быстыах быатыгар, киин былаас политикатын сблээбэтин олус ааастык биллэрбитэ. БСК(б)П НЭП утары ыытар дьайыыларын, демократия клн хааччахтааыны, национальнай политикаа сыыаны уларытыыны, тоталитарнай режим олус кртн бырачыастыыр блх тэриллибитэ. П. В. Ксенофонтовтаах «Младо-якутская национальная советская социалистическая партия середняцко-бедняцкого крестьянства (конфедералистов)» диэн ааттаналлара. Кинилэр Конституцияа этиллэр быраабы кмскээини, демократия дьинээхтик сайдыытын, уопсастыба, политика, экономика уонна норуот маассатын актыыбынаа рдрн турууласпыттара. Срн сыалларынан Саха АССР суверенитетын, кллк сайдыы быраабын кээтии этэ. Бу хамсааын салайааччыта П.В.Ксенофонтов хаан тохтуулаах саба баттааын иннинэ киэ тайа ткэтэх ыырын иигэр эппит тиэх тылларын маннык тмктээбитэ: «История бииги дьыалабыт кырдьыгын бигэргэтиэ…» Павел Васильевич этиитин история кырдьык, олус хойутаан да буоллар, бигэргэппитэ. Оччотооу 1927–1928 сыллардааы Саха сирин салалтата уонна интеллигенцията хабырдык, киэ далааыннаахтык репрессияламмыта. Уон сыл буолан баран, 1937–1939 сылларга, тутулуга суох кл й-санааны репрессия катога сс тгл лт мэлийэн ааспыта…
Саха чулуу уолаттарын хорсун турунууларын йдн-санаан кэллэр эрэ, Михаил Ефимович туох да буолбутун иин, хайдахтаах да эрэй-му, быстах кэмнээх былаас трэйдээбитин иин норуот ортотуттан трбт дойдуларын дьылатын туугар эттэринэн-хааннарынан, срэхтэринэн-быардарынан дьинээхтик ыалдьар, сааттан-саа бас-кс дьон нэн тахса туралларынан киэн туттар. Кинилэр олус уустук кэмэ Саха сирин экономическай, социальнай-духовнай сайдыыта, т да Максим Кирович Аммосов саанааы курдук тргэн тэтиминэн барбатар, кэм иннин диэки тохтообокко сыарыйа туруохтааын туруулаа сатаабыттара. Михаил Ефимовичка сс атын ыйытар санаа киирээччи… «Конфедералистар тыыннаах хаалар уонна бэйэлэрин идеяларын кмскр кыахтаахтара дуо? Таба суолу талар кыах баара дуо?» Биллэн турар, баара. Тыыннаах хааларга саамай эрэллээинэн кн-кыаын ылынан эрэр систиэмэни билинии, кини ирдэбиллэригэр бас бэринии этэ. Оттон кинилэр атын суолу тутуспуттара. Ол гынан баран репрессия клэтэ син биир интеллигенция рднэн барыахтаах этэ. Ол эрээри кдьэ суох охтубуттара диир сыыа. Т да уонунан сыллар ааспыттарын иин, кинилэр ыспыт сиэмэлэрэ таах хаалбатаа. Аа клнэ баа санаата олоххо киирбитэ.
Таба суолу талыы хаан да судургу буолбат. Михаил Ефимович ССРС Минфинигэр уонна Гохраныгар алмааы ыытыыттан аккаастанар суолу тоо талбытай? Барытын уруккутунан хаалларан, моонньоох баын уган биэрбэт хайысханы тутуара киниэхэ тус бэйэтигэр быдан ордук буолуо этэ дии. Ол эрээри кини трбт Сахатын сиригэр, норуотугар суоаабыт тыыннаах хаалар эбэтэр эстэр кчмээй кэм тирээн кэлбит быаарыылаах тгэнигэр кэннин хайыан, норуотун чулуу уолаттара маннык ыар кэмэ туох й-санааны ылынан быаарыылаах хардыыны оорбуттарын, кинилэр чиэстэрин-суобастарын санаан, бэйэтэ быаарыммыт хорсун хардыытын, чиэин-суобаын кинилэри кытта тэнии тутар й-санаа киириитэ киниэхэ кс-кдэх эппитэ саарбаа суох. Кини норуотун, дьонун-сэргэтин туугар быаарыылаах хардыыны ооруон иннинэ бэрт элбэи толкуйдаабыта. Бу иин кини улахан буруйдааыа, туоратыллыыга тбэиэн сп этэ. Ол гынан баран, бииринэн, кэмэ атын этэ, киин былааска бэйэлэрин истэригэр кыайан быаарсыбакка сылдьаннар, Саха сиригэр куруубайдык орооор кыахтара суоа.
Иккиинэн, дуона суох тлбр иин 50 кыраадыстаах тымныыга то буору кытта хатыар дьон хара клннэринэн хостоммут караттар ханна, туох сыалга-сорукка туттуллаллара биллибэккэ сэттэ бэчээт н кистэлээ сыталлара сиэрдээх быыынан ааыллыан сп этэ дуо? Алмааска сыыаннаах кистэлэи, бука, генсектэн уонна правительство бэрэссэдээтэлиттэн ураты ким да билбэтэ эбитэ буолуо. 1991 сыл бтэигэр генсек да, правительство бэрэссэдээтэлэ дааны иккиэн туораабыттара. Онон республика бэйэтин сиригэр-уотугар хостонор бородууксуйаны мчч туттарарыгар тооостоох кэм ммтэ. Ону туаныыга саамай таба суолу талбытыттан билигин астыммат буолуон сатаммат.
Алмаас тула кэлин тахсыбыт айдааннар оччотооу дьиксиниини толору туоулууллар. Оттон республика экономиката 1991 сыллаахха дойдуга ылыныллыбыт дьаал тмгэр «шоковай терапия» дэммит реформаттан быыаммыта. Алмаас, чох, газ, кыыл кмс промышленноа блэнэр кыахтаммыта, алмааы кырыылыыр саа салаа тэриллибитэ, социальнай-культурнай объектар тутуулара, транспорт, сибээс, тыа хааайыстыбатын салаалара блэммиттэрэ. Республика салалтата ылыммыт хорсун дьаалларын сыаната итинник этэ.
Кини дойдутун, дьонун-сэргэтин иннигэр быаарыылаах кчмээй кэмэ таба суолу талан, сктэриллибит итээли чиэстээхтик толорбутун туунан биир дойдулаахтарыгар, оолоругар, сиэттэригэр кэпсиир толору бырааптаах. Ол ханнык дааны бэйэни арбаныы крэ буолбатах, кинини бас-кс киинэн билиммит, ол аата хорсун хардыылары оороругар толору быраап биэрэн бэйэтин итээлин, эрэлин сктэрбит бар дьонун иннигэр отчуота буолар.