Би?иги Аан Дархаммыт

Егоров Василий Юрьевич

рэнэн лэит буолан баран л тиийэн лэлээбитим. Биирдэ Дьокуускайга крсн лээ ыыран, комсомолга тыа хааайыстыбатын отделыгар киирбитим.

Ол саана сибиинньээ бурдугу сиэтимэ диэн уураах тахсыбыта. Ыаллары кэрийэ сылдьан бурдугу, куруппаны сиэппэттэрин хонтуруоллуур этибит. Уопсайынан, кии сиир бурдугун кллээбэттэрэ. Урут Булуу, лн, Анаабыры, Верхоянскайы, Эдьигээни холбоон, биир производственнай управление ооро сылдьыбыттара. Манна Эдьигэээ кииннэммиттэрэ. Элбэх специалист баара, кинилэр райкомол бюротугар киирэллэрэ. Олору кытта таба учаастактарыгар эин командировкаларга сылдьарбыт. 60-нус сыллар ортолоругар арыгы маассабайа суоа. Биир эмэ иэр ыччакка наставник, кэпсэтэр, иитэр

киини аныыллара.

Кырдьык, куруук былаанынан лэлиирбит. Нэдиэлэ аайы мунньахтаан, былаан туолуутун бэрэбиэркэлээин буолара. Михаил Ефимович ону чопчу ирдиирэ.

Идэбинэн зоотехник этим. Хонтуораа олорорбун сблээбэппин. Биирдэ управлениелар Москваа икки ыйдаах идэни рдэтинэр курска направление биэрдилэр. Курспуттан кэлбитим, Верхоянскай оройуон арахсан хаалбыт, лэм миэстэтэ хата баар эбит. Маннааы зверофермаа старшайынан лэлээтим. 1964 сыллаахха кырса трэр, тирии туттарыытыгар республикаа бастаан таыстыбыт. Таба иитиитигэр эмиэ бастаатыбыт. Инньэ гынан ктхптн кыната эрэ суох сырыттыбыт. Эиилигэр иккиин бастаатыбыт.

Онтон Иркутскайга тыа хааайыстыбатын институтугар рэнэ бардым, Николаев Дьокуускайга обкомолга барбыта. рэхпин бтэрэн учуонай зоотехник буолбутум. Зверофермаа лэлээбит кэммин Михаил Ефимович хайгыыр этэ, оройуон крдртэ тубустаа дии. Кэлин миниистирдии сырыттаына, онтон обкома лэлиир сылларыгар, мин Верхоянскайга совхоз парткомугар лэлиир кэмнэрбэр куруук крсэр, лэбитинэн алтыар буоларбыт. Кмлр этэ.

Мария Егоровна кэнниттэн кыра, хатыыр бэйэтигэр холооно суох эрчимнээхтик туттубут-хаптыбыт, сытыы тыллаах-стх, олохтоох бэтэрээннэр Сэбиэттэрин бэрэссэдээтэлэ Евдокия Ивановна Константинова, тыл этэрин кэтээн олорбуттуу, кэпсэтиини тута хабан ылан салгыыр:

– Убайын кытта саастыыбын. Михаил Ефимович оо эрдэиттэн срдээх туругас-олоругас, срэхтээх, ирдэбиллээх, бэйэтин саастыылаахтарын тмэ тардар дьоурдаах этэ.

Кэлин райком пленума, бюрота буоллун, итээи-быа-аы тута этэр идэлэээ. Биирдэ райком бастакы секретара Васильев Николай Егорович баарына кыыл, таба иитиитигэр итээи ыйбытын киитэ сблээбэтээ. Оччолорго партияны саарыллыбат этэ. Мээнэ буолары-буолбаты араатардыыр куолуут дьон элбэх буолара. Кини инньэ гыммат этэ. Ордук-хоу тугу да саарбакка, чопчу, чуолкайдык этэрэ. Комсомолга лэлии сылдьан, мин Баахынайга сэбиэттээн олордохпуна, субуота, рбл аайы 10-тан тахса кстх сиргэ хайыарынан кэлэллэрэ. Блэктэн 1,5 кстх сиргэ зверофермаа хайа рдттэн мас охторон, мыраан сирэйинэн аллара тэрэллэрэ. Блэккэ лекция ааара, концерт, маассабай оонньуу тэрийэрэ. Трио, квартет иигэр киирсэн ыллаар этэ. «Ыытар миигин комсомол», «Геологи», онтон да атын ырыалары ыллыырбыт. «Шахталыыбыт», «третий лишний» оонньуубут. Сэкирэтээрбин диэн туора турбат, киирсэн иэр. Хаыат, листок таааттарара. Биирдэ дьиэбэр киээ, мааыын сабыллыбытын кэннэ, уоппун отто сырыттахпына кэлэн соуттулар. Атыыыты булан мааыын астаран ас ылан кулуупка баран ааан, мааттар рдлэригэр хонон турардаахтар.

Дьоо нааа эйээс, кыамньылаах. Дьон аатын барытын билэр, йдр. Бииргэ рэммит табаарыа Петров Николай Иннокентьевич диэн хирург куртах рага буолан, пенсияа тахсаат, лбтэ. лн биир сыл иннинэ Михаил Ефимович президеннээн олорон, командировкаа кэлэ сылдьан крсн кэпсэппит, эмкэ кмлн хайыы-йээ кыаллыбат буолбут этэ. Ону Коля лргэр нааа чгэйдик санаан барбыта. Ксенофонтовтар диэн бырааттыылары сураспыта. Олорго, элбэх оолоох, хааайыстыбалаах ыалларга, дьиэ тутуутугар матырыйаалынан кмлсптэ.

Михаил Ефимович дойдутун мэлдьи ахтар-саныыр. Хаан эмэ кэллэинэ, кумахха балыктыыр, сынньанар. Саамай таптыыр миэстэтэ – оо сылдьан атах сыгынньах бадараанын кээн тиийэн кглр сирэ, Уоттаах диэн. Бииги хайабыт салгыыта, кумахтаах, хайалардаах,

буруулардаах кглэнэр сир. Онно тиийэн кглээччи. Интэринээккэ иитиллибит, тулаайах ааардаах кии буоллаа дии. Оскуола клнэр атын рэин быыыгар крр-истэр, биэбэйдиир этэ. Тулаайах, эрэйи крбт кии буолан, дьоо нааа чгэй сыыаннаах. Эдьигэээ кмт элбэх. Семейнэй экономиканы нааа йр, улууска сибиинньэни, кууруссаны дэлэччи ыыттарар. Кимиэхэ туох наадатын куруук ыйыталаар.

Бэйэтин курдук лэит, тннэри-кнстэри сылдьар дьону сблр. Бытаан киини сблээбэт, оннуктары быа-хото сааран дааны кэбииэн сп. Уопсайынан, олус принципиальнай, справедливай кии.

Кэпсэтии киээ хойукка диэри уаата. Дьгр Бологуураптан уратылара олохтоох Эдьигээн дьоно, бары Михаил Ефимовиы кытта биир клнэ дьон, биир кэмэ рэммит, лэлээбит, бииргэ алтыспыт доотторо, табаарыстара. Олох ооуута, дьыла хаан ыйааа диэн дьикти баайы. Оо эрдэинээи, эдэр сааы кэминээи, бэйэиттэн соччо улахан уратыта суох курдук кстр доору, лээннээи кэлин улахан кии, бтн норуот лидерэ, республика салайааччыта, президенэ буола нэрэ-улаатара олус рлээх, умсугутуулаах иэйиини, киэн туттунуулаах санааны скэтэрэ биллэр.

Кылгас тгээ дьиэ иэ чуумпуран, дьон бэйэлэрин санааларыгар куустаран саата суох олорбохтоотулар. Бу олорооччу Эдьигээн олохтоохторо эдэр эрдэхтэринээи рэх, лэ крээннээх кэмнэригэр Михаил Николаевы кытта алтыспыт умнуллубат т йдбллэрин иккистээн тилиннэрэн минньитэ саныы олорор буоллахтарына, Дьгр Бологуурап й-санаата букатын атынтан инэн, онтугар хоруй крдрд, барыларыгар туаайан ыйытта:

– Кии кииттэн уратыта туохханый? Атыннык эттэххэ, оо эрдэхтэн биир кылааска рэммит, биир кэмэ студеннаабыт, биир коллективка лэлээбит, этэргэ дылы, биир ииттэн-хомуостан ааспыт кии рдээн, улаатан, республика салайааччытыгар тиийэ нэн тахсыытыгар туох трт, кс-км, йбл буолуон сбй?

– Ким билэр, оттон й-талаан быаарар ини.

– Ген диэн баар дии, трд-ууа быаарара буолуо.

– Ээ, Михаилы эттэххэ, трт оо эрдэиттэн кииттэн эрэ ураты йдх-санаалаах, бэрээдэктээх, аыныгас майгылаах этэ, – Ньукулай, лээннээхтэрин этиилэрин биир санааа тмэрдии, к-дьаа бааарыйда. – Онтуката нэн-сайдан истэин аайы тээ сайдар буоллаа дии.

– Ол аата, олох оскуолатыгар, лээ-хамнаска бууу-хатыы таынан, бэйэ билбитинэн-крбтнэн дуоуйбакка, сс эбии самообразование, бэйэни бэйэ ииттиниитэ, куоаныы быаарар буоллаа, – Евдокия Ивановна, тмктрд, быа-бааччы быаарда.

Дьгр, барыларын санааларын истэн баран, Николаев биир интервьютугар «…мин олоум оскуолата атын эбит быыылаах. Норуот саамай дьадаы араатыттан саамай ыарахан, сэрии, сут-кураан, репрессия тблээбит кэмигэр трн-скээн, тулаайах ааардаах рээ суох ийэбитигэр трт оо иитиллэн, инчээй тирбээ быстыбатынан тыыннаах ордон, рэнэн лэит буолбутум ол дьайар буолуохтаах» диэбитин аынна.

– Чахчыта оннук. Бии клнэ дьон оо сааспыт, ордук кыамматтар, тулаайахтар ттлэригэр, тыыннаах ордор, кии буолар туугар ууга-уокка дьинээх хатарыллыыны, уаарыллыыны аастаа дии. Кини оннук дьонтон биирдэстэрэ буоллаа, – Ньукулай, оо эрдэинээи эрэйдээх кэмин санаан, р тыынан ылла.

– Кырдьыга да, бииги оо сааспыт кэмэ диэхтээн Павка Корчагин кэмиттэн туох ордуктаах буолуой? – Мария Егоровна, сблээрдии, Ньукулай диэки кэис гынна. – Онтукпутунан ттйбтх эрэ буруйдаах инибит.

– Буот, Михаил Ефимовиы ол иин этэр, оннук кытаанах, тыйыс усулуобуйаа буан-хатан тахсыбытым ол дьайар буолуохтаах диэн, – Дьгр смйэтин чочонотто. – Ол иин кини саха норуотун кыалатын, эрэйин-муун йдр. Омугун былыргы историятын, кини чулуу уолаттара олорбут олохторун, мккспт мккрдэрин иэн-тоон рэтэр, кинилэр дьыалаларын, йдрн-санааларын лэтигэр туанар. Урукку салайааччыларбытыттан хайалара оннук гынар этэй?