Би?иги Аан Дархаммыт
Шрифт:
Бологуурап эмиэ трэн-анньыан чэй куттаран остуол ойооугар кыбыллан, сыыйа-баайа чэйин иэн бттэ дьон арыый аырыы быыытыйда. Сиэбигэр укта сылдьар фотоаппаратын аттыгар олорбут уолга биэрэн ытыктыыр салайааччытын кытта тэрэригэр крдст. Хас да кии кэнниттэн уочарата кэлбитигэр кэккэлээ олоппоско олорунан кэбистэ. Кинилэр кэннилэригэр икки-с дьахтар сэргэстээ турунар кэмнэригэр уол тэрэн ылла…
Дьгр Бологуурап хас да кииттэн ыйдаран, лээннэээ, урут маннааы хаыакка лэлиир сылларыгар бодоруспут киитэ, кырдьаас учуутал Николай Петрович Софронов олорор дьиэтин дьэ булла. Кнс музей-дьиэ аыллыытыгар Ньукулайдыын крсэ тэн кэпсэтиилэригэр табаарыа киээ кэлэ сылдьарыгар ыырбыта. «лээннээхтэр
– Дьгр Маппыайабыс, бииги бу, Михаил Ефимовиы билэр, сорохпут бииргэ рэммит, сорохтор бииргэ лэлээбит, алтыспыт дьон, мустан, чгэйдик саныыр, ытыктыыр киибит туунан йд-санаа, кэпсэтэ олоробут. Ону эйигин ииттин, биллин, суруйар кииэхэ, баар, наада буолуо диэммин ыырбытым, – Николай Петрович Дьгр аттыгар олордон ыалдьыттарын кытта билииннэртээтэ.
Аныгы сиэринэн сбгэр гр астаах остуол тула олорооччулары сорохторун Дьгр уруккуттан билэр дьоно буолан, кэпсэтии-ипсэтии инигээ суох кхтхтк барда.
– Оскуолаа хас да сыл бииргэ рэммит Михаил Ефимович оо сааын дооро бу Николай Петрович буоллаа дии. Атыттар бииги биир кылааска рэммэтэхпит, рдк-анныкы кылаастарга этибит. Онон кини кэпсээнин манай истиэи, биирдэ да чгэйдик кэпсии илик ээ, – кыра хатыыр Евдокия Ивановна Константинова, бэрт эрчимнээхтик сааран-иэрэн, бг дьоро киээ дьаалын бэйэтигэр ылынна.
Ньукулай, иккистээн крдннэрэ барбакка, бэйэтэ дааны кэтээн олорордуу, чллркй холку куолаынан кэпсээн барда. Ким да быа тспэккэ сэргээн истэ олордулар.
– Мин 1947 сыллаахха эргэ Лииндэ алын сх оскуолатын бтэрэн, 30-тан тахса кстх сири табанан айаннаан, Эдьигээн оскуолатыгар рэнэ киирбитим. Сэттис кылааы бтэрбитим кэннэ кн Эдьигээн оскуолатыгар ахсыс кылаас аыллыбыта. Онно рэнэрбэр ктмтн Николаев Миша диэн бааынай хааннаах, будьурхай баттахтаах хатыыр уол кылааспытыгар рэнэ кэлбитэ. Эдьигэээ кини бииргэ трбт убайа Ким Ефимович лэлиирэ.
Мишаны кытта уопсай тыл тргэнник булан, олус иллээхтик рэммиппит. Кини ооттон улахан туох да уратыта суоа. чгэйдик рэнэрэ, оскуола уонна интэринээт олоор кхтхтк кыттара. Мин йдрбнэн, кини ордук нуучча тылыгар биигиттэн чорбойоро. Уус-уран литератураны лйэн туран ааара, мэлдьи кинигэ тутуурдаах сылдьар буолара. Аахпыт кинигэбит ис хооонун былдьаа-тарыа бэйэ-бэйэбитигэр кэпсиирбит, ол быыыгар арыт мккэн да ыларбыт. Хата киибит, атыттар курдук, омуннуран-тлннрэн мккспэт этэ. Ол курдук оо эрдэиттэн холку, ыгылыйбат майгылааа, хас биирдии этиитин толкуйдаан, ыаранатан баран саарара. Уопсайынан, сахалыы мындыр йдн иин бииги кинини оонньоон «еврей курдук йдх кии» диирбит.
– э-э-э, оччоттон дуоспуруннаах эбит дии.
– Ээ, оннук б буоллаа дии. Улахан кии курдук, ксс, боччумнаах баайытык туттан сылдьара.
– Интэринээккэ бииргэ олорбуппут, онно бэрээдэги, режими крчч, клээччи кини буолара.
– Спк этэит, Миша спордунан утумнаахтык дьарыктанара, кннээи режими кытаанахтык тутуара, – Ньукулай ыалдьыттара бэлиэтээиннэрин кытта спсн, салгыы кэпсээбитинэн барда. – Ол дьарыгар бииргэ рэнэр оолорун эмиэ клрэ. Бииги интэринээккэ сэттис хоско бииргэ олорбуппут. Учууталбыт Анастасия Яковлевна Александрова сбэтинэн биир дьыл кнттэн ыла эппитин-хааммытын эрчийбитинэн барбыппыт. Биигини Мишабыт дьарыктааччы. Ол сыл кыыныгар да, сааыгар да бары ыалдьыбакка, биир да кн ктппэккэ рэхпитин тмктээбиппит. Ону таынан кини штанганан дьарыктанара.
Эдэр дьон сиэринэн, оскуола, кулууп ктгэр сылдьарбыт. Мин да, кини да клээбэт этибит, ол оннугар маассабай оонньууларга рнэн кыттарбыт. Ол саана билии курдук уот-кс суоа. Ол да буоллар, санаабытын тэрбэккэ, рс фарватерын крдрр маяктар батареяларынан лаампа уматан, сороор чмэчи уотугар гармошка, балалайка, гитара доууолунан
Икки сыл, интэринээккэ миэстэ суох буолан, мин Мишалыын Михаил Андреевич уонна Матрена Андреевна Солдатовтарга дьиэлэммиппит. Ол саана бииги доордоуубут сс чиээбитэ. Оскуолаа аргыстаан сылдьарбыт, уруокпутун бииргэ ааарбыт, оо буолан мэниктээн да ыларбыт. Ол быыыгар мкк, тыл-тылга киирсибэккэ кыыырсыы да ханна барыай. Олорор ыалбыт элбэх оолоохторо, ону таынан сс дьукаахтаахтара. Солдатовтар оолорун крсрбт, дьиэ ис-тас лэтигэр тэбис-тээ сылдьарбыт. Хааайыммытын кытта эргэ баарсаны ктрэн, маын кумах биэрэги дабайан ыраах баайы сиргэ санныбытынан таспыппытын йдбн. Ол маынан кэлин дьиэ туттубута.
Интэринээттэн, таска олорорбут быыытынан, иккиэн сухой паек ылар этибит. Завхозпут арыыбытын ыйыырыгар куруук балыйа сатыыра. Арыыны ыйааыа эттэн быраара, ыйааын стрелката киилэтин крдрн иннинэ хаба тардан ылара уонна: «Чэ оолорбор арыый элбэх да буоллун, мэ, ылы», – диирэ. Бииги бэйэ-бэйэбитигэр имнэнсэн баран: «Ээ, Афанасий Николаевич, балыыкалаа-ма, тоо эттэн бырааыный? сс эбиитин ыйааыны тохтуу илигинэ хаба тардан ыллы дии. чгэйдик ыйаа», – диэн, олох аахсан баран тэйэрбит. Иккистээн ыйаатаына, ол арыыбыт ааарыттан ааара эрэ буолара. Аспытын салааскаа тиэйэн эбэтэр суумкаа уктан олорор ыалбытыгар илдьэн чкчч туттаран кэбиэрбит. Ыалбыт биигиттэн кэлтэгэй кэппиэйкэни да крдбттр, кинилэртэн биирдэ дааны мллбэтэхпит. Билигин санаатахха, адьас туора крбкк, оолорун кытта тээ туппуттар эбит. Ол иин кинилэри олус истиник саныыбыт.
– Оччотооу саха ыала барахсаттар бары дааны сиэр-майгы ттнэн мааны дьон буоллахтара.
– Ээ, кэмэ оннук эбитэ дуу, дьон-сэргэ бэйэ-бэйэлэригэр сыыаннара нааа чгэй, иллээх баайы буолар этилэр.
– Оттон сэрии кэннинээи й-санаа чл, инникигэ эрэл, итээл кстээх кэмэ буоллаа дии, – дьахталлар Ньукулай кэпсээнин быа тспттэрин сблээбэтэхтии, Дьгр быаччы тмк оордо. – Чэ, Николай Петрович кэпсээнин ситэри истиэи, ол кэнниттэн санаабытын атастаыахпыт.
– Кырдьык, мээйдээбэккэ бастаан истиэи, ол кэнниттэн кэпсэтиэхпит буоллаа дии, – Евдокия Ивановна, дьгэлэрин буойардыы, саарда.
Ньукулай куолутунан кхсн этитэн, сблээрдии кэис гынаат, салгыы кэпсээбитинэн барда:
– Оскуола комсомолун комитетыгар иккиэн чилиэнинэн сылдьарбыт. Мин 8-с кылааска учком секретарынан, интэринээт сэбиэтин председателинэн лэлээбитим. Михаил, оскуола чулуу спортсмена буоларын быыытынан, учкома, интэринээккэ спортивнай секторынан талыллан лэлээбитэ, оскуолаа учууталлар актыыбынай кмлччлэрэ этэ. Кинитэ суох биир да спортивнай крэхтэии, уус-уран самодеятельность, поход тэриллибэтэ.
Миша басты табаарыс этэ. Тоо диэтэххэ, кини хаан баарар киититтэн крбкк, барыбытыгар биир тэник сыыаннаара. Кыалалаах тгээ т сбэит, рн тээ ллэстэр амарах доор буолара. Хаан дааны кнэн ттйбт, кииргээбэтэ, кимиэхэ да чгэй буола сатаабата, кыамматтары куруук аынар аакка сылдьара. Мааны тааы танарын отой сблээбэтэ, ооттон ураты буола сатаабат этэ.
Бииги атаастабылы ис-испититтэн тулуйааччыбыт суох, бэйэбитин трт атаастаппат этибит, улахан, кстээх да уолаттарга куруук утарылаааччыбыт. Оттон кыамматтары, бэйэбититтэн млтхтр хаан да тыыппат буоларбыт, тттртн кинилэргэ кмлрбт.
Михаил чгэйдик ыллыыра, бас куоластааа. Кини ыллыырын сэээрэн истэрбит, арай концертарга соотоун ыллыырын йдбппн. Оскуола хоругар эрэ кыттааччыбыт. Биирдэ уус-уран самодеятельность кртгэр бэлэмнэнэн, инструментальнай оркестр тэриммиттээхпит. Ким й укпу-тун этэр кыаым суох эрээри, репетицияны Миша Николаев ыытарын йдбн. Туох инструменнаах буолуохпутуй, Юлий Шадрин баянныыра, бииги эрбиини, кураанах бытыылканы тыаатан оонньуурбут. Хата кимнэээр сблээннэр хайал бтн ылбыппыт.