Би?иги Аан Дархаммыт
Шрифт:
Константин Неустроевтан аыс сыл балыс (1866 с.) Василий Никифоров, норуотун бары кыалатыгар барытыгар кс-км, й-санаа буолбут дьинээх интэлигиэн, оччотооу саха прогрессивнай йдх-санаалаах бас-кс уонна рэхтээх дьонун лидердэрэ, патриот, кии киэнэ кэрэмээ, омугун туугар чаылхай олоу олорон ааспыта. Саха рэхтээхтэрэ барылара дааны сурукка-бичиккэ аан бастаан полит-сыылынайдартан рэммиттэрэ барыбытыгар биллэр суол. Василий Никифоровка быаччы сабыдыаллаабыт дьонунан Константин Неустроев уонна кини Петербурдааы университекка бииргэ рэммит табаарыа, университет кистэлэ курууогун сорудаынан рэх миниистирин Сабуровы дьон ортотугар сирэйгэ биэрэн саакка ыыппытын буруйугар Саха сиригэр сыылкаа ыытыллыбыт Папий Павлович Подбельскай буолаллар. Сыл кэнниттэн Иркутскайга кини холобурун
Папий Подбельскай Саха сиригэр кэлэн гс саха ыччатын, ол иигэр Василий Никифоровы, сурукка-бичиккэ эрэ буолбакка, уопсастыба, политика уонна экономика боппуруостарыгар кытта рэппит улахан лх кии. Кини Дьокуускайга киирэ сылдьан Романовкатааы ытыалаыыга тбээн хомолтолоохтук лбт. Србэис сыллардаахха В.Никифоров Москваа бара сылдьан Подбельскай огдооботун уонна уолун крстэлээбит. Подбельскай уола почта уонна телеграф наркомунан лэлии олорор кэмигэр киниэхэ сылдьан кэпсэппит.
1890 сыллаахха В.В.Никифоров Дпсн улууун кулубатынан талыллан, саа оскуолалары аыынан лйэн лэлиир. Таара лэиттэрин крдлэринэн бырабыыталыстыба сената кинини церковнай-приходской оскуолалар бочуоттаах попечителлэринэн бигэргэтэр. Синод киниэхэ Библияны бэлэх туттарар. В.Никифоров клээининэн Кмлт сэбиэтэ диэн оскуолаларга бнэн кмлр блх тэриллэн лэлиир. 1895 сыллаахха рэхтээин иин р кмс мэтээлинэн наараадаланар. Кэлин рэхтээин уопсастыбатын тэрийээччилэрин ахсааннарыгар киирсэн, тыа оскуолаларын учууталларын бэлэмниир учительскай семинарияны арыйыыга гс сыратын аныыр. Семинарияа нуучча тылын бастакы учууталынан кэлин саха алфавитын ааптара буолбут С.А.Новгородов лэлиир. Киниэхэ Василий Никифоров Петербурдааы университекка киирэригэр стипендия анаан улахан кмн оорбуттаах. Оччотооу интеллигенция, кии сн, ордук саныан курдук, тмслээхтэрэ, бэйэ-бэйэлэрин йллр.
1898 сыллаахха В.Никифоров клээининэн ааар библиотека, онтон сыл буолаат тыа хааайыстыбатын уопсастыбата тэриллэр. Соруга диэн рэхтээин уонна сахалыы сир лэтигэр туттуллар сэбинэн-сэбиргэлинэн хааччыйыы, агрономия трттэригэр рэтии. Бу уопсастыба уонча сыл устата улахан кдьстээхтик лэлээбитэ.
В. В. Никифоров 1905–1907 сылларга, рблссйэ кэмигэр, ордук тахсыылаахтык лэлээбитэ. Сибииргэ бэйэни салайыныы туунан дьаал тахсыбытыгар кмлччлэринээн бэйэлэрэ Саха сиригэр земствоны киллэрии бырайыагын оорбуттара. Онно сири барытын сахалар бас билиилэригэр биэрэри уонна Дуумаа сахаттан бэрэстэбиитэл баар буоларын модьуйсууну губернатор олох сблээбэтээ. 1905 сыллаахха алтынньыга ыраахтааы норуокка сымнатыы оорорго кэллибитэ. Нэилиэнньээ гражданскай кл трттэрин олохтуур аатырбыт-сураырбыт Манифеа тахсыбыта. Кии кмчлэммэт, саныыр санаатын кл этэр-тыынар, араас мунньахтар, сойуустар тэриллиилэрэ хааччахтаммат буолбута. Оруобуна бу кэмэ земство боппуруостарыгар бары улуустартан мустубут бэрэстэбиитэллэр мунньахтара буолбута.
В.Никифоров салайар тыа хааайыстыбатын уопсастыбата атын уопсастыбалары кытта бииргэ тэрээин мунньаы (учредительное собрание) ыырыы туунан модьуйсубуттара. Еврейдэр, инородецтар, иновердар тустарынан сэнэбиллээх, баттыгастаах сокуоннары суох оорорго туруорсубуттара. Дьокуускай ол кннэргэ, быыты тоо аспыт халаан уутун курдук, р оргуйан олороро. Араас миитиннэр, собостуопкалар, учууталлар, атыыыттар, рэнээччилэр, оспуоччуктар, бирикээсчиктэр сойуустара рт-рдгэр тэриллибиттэрэ. Сыылынайдар уонна кинилэри йбт Василий Никифоров баылыктаах сахалар куорат Дууматын ыларга холонон крбттэрэ табыллыбатаа.
Сахалар сойуустара рэллибитин кэннэ В.Никифоров хаайылла сытан Манчаары туунан пьеса суруйар. Норуот геройунан срээр-быарыгар мунньуллубут туох баар кыыытын-абатын, сойууа ыыллыбытын, доотторо-атастара тэн биэрбиттэрин, былааы утары туруулаыыга соотох хаалбытын суланан-сухаран этитэр. Пьеса былаын тухары норуот туугар охсууу идеятынан р кр тээ дьон-сэргэ биир санааа кыайан тмллбэтиттэн хомойуу, хоргутуу кстээхтик бэриллэр. Бастаан утаа самодеятельнай курууоктарга пьеса сахалыы оонньонорун цензура кллээбэтээ. Ол иин Пекарскай кмтнэн айымньы кырыытын-кылаанын нарылыы тэн баран нууччалыы тылынан эрэ оонньоноро кллэммитэ. Саха крччлэригэр балай да р кэм ааспытын кэннэ кллэнэн, улахан сн, биирэбили ылбыта.
В.Никифоров кэлин публицистиканан хото дьарыктанар, олохтоох хаыаттарга ыстатыйалара, суруйуулара ситимин быспакка тахсаллар, бэйэтэ сурунаал тэрийэн таааттарар. Дьокуускайдааы географическай уопсастыба салаатын лэтигэр кыттар, Кыыл Кириэскэ б сиэртибэлээини клээччи быыытынан ылсан лэлиир.
1917 сыллаахха олунньутааы рблссйэ кэмигэр былаас Дьокуускайга Г.Д.Петровскай баылыктаах сыылынайдар илиилэригэр киирбитэ. Кулун тутар саатыгар куоракка В.Никифоров бэрэссэдээтэллээх сахалар мунньахтара буолбута. Мунньах кыттыылаахтара ыраахтааы ууллубутунан ээрдэлээн Петроградка телеграмма ыыппыттара.
Саха интеллигенциятын гс тт олунньутааы рблссйэни рэ-кт, элбэи эрэнэ крсбт буоллахтарына, ктбрдээи сабыытыйаларга сыыаннара араас этэ. 1917 сыл от ыйын ортотугар Саха сирин рднэн земство, ол аата бэйэни салайыныы былааа, киирбитэ. ктп рблссйэтэ В.Никифоровы уонна кини биир санаалаахтарын уйулаларын хамнаппыта. Сэтинньигэ уопсастыбаа Куттал суох буолуутун кэмитиэтин, куораттааы Дуума, байыаннайдар уонна бааынайдар депутаттарын Сэбиэтин, В.Никифоров баылыктаах Саха национальнай кэмитиэтин холбоуктаах мунньахтара ыытыллыбыта. Тмслээх мунньахха Сэбиэскэй Арассыыйа лэлээн иитиллээччилэрин бырабыыталыстыбатын билиммэт туунан уураах ылыммыттара. Социалистическай рблссйэни ылыммат, олунньутааы рблссйэни кмскр кэмитиэт тэриллэр. Бассабыыктар салайааччыларын Олейниковы, Эренбуру, Андреевиы, саха хара лэиттэрин сойууун бэрэссэдээтэлин М.К.Аммосовы тутан хаайталыыллар.
Кэлин ыытыллыбыт олохтоох бэйэни салайыныы мунньахтарыгар бассабыыктары, Сэбиэт былааын норуот йбт кстбтэ. Маннык быыыга-майгыга, 1918 сыллаахха тохсунньу 20 кнгэр, Саха уобалаынааы земство мунньаа лэтин саалаабыта. Мунньахха баылыыр-клр оруолу федералистар ылбыттара. В.Никифоров земство салалтатын бэрэссэдээтэлинэн талыллар, ол эбэтэр Саха сирин ситэриилээх былааын салайааччытынан буолбута. Кини бассабыыктар былааы кииннээиннэрин дьлгэ туруорарга эппитэ. Петроград Саха уобалаын салайыыга орооорун утарбыта. Саха сиригэр уобаластааы земство уонна национальнай кэмитиэт бэрэстэбиитэллэрин холбоуктаах былаастара салайыахтааа.
Олунньу 5 кнттэн В.Никифоров уобаластааы земство салалтатын бэрэссэдээтэлин дуоунаыгар киирэн лэлээбитинэн барбыта. Толору сыл ааара буолбакка, от ыйыгар, Саха сиригэр сэбиэскэй былаас соурууттан кэлбит этэрээт саатын-сэбин кнэн олохтоммута. Земство, бэйэни салайыныы идеята самнарыллыбыта, ол эрээри оччотооу й-санаа мккрэ бг бииги кэммитигэр олоххо киирбитэ.
В.Никифоров политическай олохтон туоратыллыбыта. 1922 сыллаахха Бурятияа лэлиир, н сылыгар Саха республикатын салалтатын крдтнэн Москваа кыраай ситииилэрин быыстапкатын тэрийэн ыытар. Ол кэнниттэн ССРС салалтатын иинээи Саха бэрэстэбиитэлистибэтигэр лэлиир. 1925–1926 сылларга М.К.Аммосов клээининэн тэриллэн Саха сиригэр лэлээбит ССРС НА хамыыыйатыгар киирсэн, демография боппуруоун чинчийиигэ лэлиир. Эиилигэр промысловай кооперация программатын оорууга лэлии сылдьан тутуллан хаайыллыбыта. ОГПУ эрдэттэн буруйдааыныгар тбээн, хаайыы балыыатын куойкатыгар лбтэ. Хайдахтаах курдук улахан йдх, уараабат эрчимнээх тэрийээччи, тлннх патриот кии олорон, лэлээн-хамнаан ааспытын норуотугар билиннэрбэккэ умуннаран сылдьыбыттарын кии билигин бэркиии эрэ саныыр. Олох уларыйбатаа, й-санаа ууктубатаа буоллар, сс т р умнууга сылдьыа биллибэт этэ.
Гавриил Васильевич Ксенофонтов 1888 сыллаахха трбтэ. Кини В. В.Никифоровтан 22 сыл балыс этэ. Трппттэрэ, улахан уоллара Гавриилтан ураты, сс биэс уоллаахтара, с кыыстаахтара. Тыа начаалынай оскуолатын кэнниттэн Дьокуускайдааы реальнай училищены бтэрбитэ. Онтон Томскайдааы университет юридическай факультетыгар, Иркутскайдааы университекка рэммитэ. Томскайдааы университеты бтэрэн баран, 1912–1917 сылларга Дьокуускай адвокатуратыгар лэлиир. Оччотооу дьон йгэр-санаатыгар иэн хаалбытынан, кини суут дьыалатын олус йдхтк, эппиэтинэстээхтик ыытар эбит. Дьоо т санаатынан, уус тыллаах араатарынан биллэрэ.