Би?иги Аан Дархаммыт
Шрифт:
Михаил Ефимович дойдутугар кэллэр эрэ оскуолата турбут сирин, интэринээтин тиэргэнин быа ааспат. Хайаан дааны кэлэ сырыттаына, србт-кппт, оонньообут-крлээбит оскуолатааы оо сааын тэлгээтин крднэ, тула хаамтаына эрэ астынар.
Бу бгн эмиэ кэлэн эргийэ хааман, г-элбэи эргитэ санаата, уруккуну-билиини тэнии тута, уларыйыыны-тэлэрийиини кр-истэ, инникини, кэскили тстээн иигэр толкуйдуу, былаанныы истэ. Стрекаловка рэх эниэ сыырын танары хааман, рэх трднээи Эбэ хааын кумах тумсугар тохтоон, хотуттан эсэр киэээи сииктээх сиккиэри утары хайыан, улуу рс уйаара-кэйээрэ кстбэт киэ иэнин одуулуу турда.
Санаа… Сатаан сабааламмат сала кс… Кии аймах санаатын кнэн Аан Ийэ Дойду айыллыытын историятыгар кылгас
Санаа чаылан тгэнэ быралыйар былыргыны, быдан ырааы, йэ кдэнигэр, кн-дьыл тумарыгар саспыт ааспыты эргитэн аалан хараы иннигэр рд бгэлэрбит сирдэрин-уоттарын, олохторун-дьаахтарын дьннээн-бодолоон ойуулаан биэриэ, саардан-иэрдэн, иэтэн-туотан йдрн-санааларын этитиэ, срдэн-кттэн, айдаран-алдьаттаран мккрдэрин-охсуууларын крдр…
Санаа – инники дьыланы, срэх баатын тстр сд аналлаах кс.
Оо, Улуу Эбэ, тыыынчанан муаат сыллар эсиллэр киэ уораайдарын тааатыгар тлх эрэ кии йэн-ахтан крбтх лскэн гс быылааннарын, олох-дьаах хаамыытын, кн-дьыл уларыйыытын крн кэлли буолла!
Дьоус ахсааннаах, дьулура санаалаах ураахай саха эн илгэлээх кытылгын булуоуттан, уорааннаах тыйыс айыла то буоругар хам тоон лн-стэн хаалбакка, гс йэлэргэ тыыннаах буолар туугар мхсн, й-срэх мккрн р тутан, кн бгнгэр диэри омук быыытынан ордон кэллээ.
Тымныы полюунан аатырбыт планета саамай тыйыс, хаыс айылалаах сиригэр, Илин Сибиир Хотун киэ иэнин хотугу эргимтэтигэр ынах-сылгы сн дэлэччи иитэн, тоуттар томороон тымныылаах то буор дойдуну аал уоту оттунан, алаа дьиэни тэринэн сылаас тыынынан сылыппыт, р илгэни рлппт, уйгу быйаы ксэппит сахаттан атын омук бу орто аан ийэ дойдуга суох эбээт. Туох да диэбит иин, сахаа тиийэр тулуурдаах, кн, судургу, сытыары-сымнаас майгылаах, нуучча судаарыстыбатыгар ураты бэриниилээх, улахан лх норуот аыйаа чахчы.
Нуучча хааахтара рэр саа кнэн бгэлэрбитин мтннэрэн, куттарын-срдэрин тоутан бас бэриннэриэхтэриттэн ыла дьааах тлбрнэн сирэйдээн, тлх кнд тлээи хоро таспыттара, слэрин-астарын, ойохторун-кыргыттарын былдьаан олохторун огдолуппуттара ама мэлдьэх буоллаай? Ол барыта докумуоа, сурукка-бичиккэ тииллэн, араас архыыптарга киирэн сылдьар.
Саа сири баылыыр хааахтар этэрээттэрэ, киис эккирэ-тиитигэр сылдьар промышленниктар, олохтоох омук бэлэмигэр тирэирэн, нэлэмэн киэ сиринэн тилийэ тараммыттара. Кыалалара диэн остуруоктары, симиэбийэлэри тутуу этэ. Аыыр ас, миинэр миэ, туттар сэп-сэбиргэл, сирдьит дьон, лэит илии барыта рдттэн буолара. Ол да иин кылгас кэм иигэр бтн Илин Сибиири, Забайкальены Камчаткаа, Приморьеа тиийэ тилийэ срдэхтэрэ дии. Бу улууканнаах географическай арыйыылар кслэрэ саха омук тнэн, кини сылгы клтнэн, аынан-лнэн, мындыр уус, сирдьит, сбэит-лэит дьонунан ситииллибитэ. Охотскай, ймкн, Халыма курдук сир ууга дойдуга тиийэ быраыллыбыт былыргы айан аартыктарын аайы тыыынчанан саха атын ууоа дьаргыл таас олбохтуу тэлгэнэн сытарын туоулуур биир да ханан эмит бэлиэ, сибики баара билиитэ биллибэт. Алыс барытын билиммэт буолуу, ырааынан мэлдьэии баттал, сэнэбил биир саамай ньэгэй крэ буолар. Урут ыраахтааылаах Россия саана уулуччу лх олохтоохторго, сэдэх да буоллар, кэм мэтээл, куортук биэрэн, аат-суол иэрэн бэлиэтиир эбит буоллахтарына, ол сэбиэскэй кэмэ умнуллубута. Бу дьыала сргтллхтээх, история кырдьыга тиллиэхтээх.
Т да баттабылга, трллгэ сырытталлар, оччотооу саха омугун бас-кс дьонун ортотугар ырааы анаарар инникини тстээччилэр норуот олоун быаарыылаах кчмээй кэмнэригэр скээн, олорон ааар тбэлтэлэрэ хайаан дааны баар буолар эбит. Тыгын сиэнэ, Бдьк уола Маары олус уустук кэмэ олорон ааспыт кии. Хааахтары кытта кыргыыы манайгы сылларыгар ээтэ Тыгын лргэр тртээх-хастаах оо оччотооу суостаах-суодаллаах кэми чуолкайдык йдбт эбит буоллаына, 1642
гс сыллар усталарыгар Маары бэйэтин таынан лбт аатын, убайын тустарыгар дьааах тлр. Санаан крдхх, тустаахха улахан баттабыл, атаастабыл буолара саарбахтаммат суол. Ол да буоллар кини -сааы йгэр-санаатыгар туппат, бэйэтин кыатана, тулуйа сатыырга рэнэр. Бркээн турар кэм, олох-дьаах сабардама туох да т-ааны булларбат, кыаы таынан саба баттаныы быыытын-майгытын скэппитэ. рлст да, таах ыттыы лртн атын тлк суоа. Хааахтар саа-сэп кнэн бэриннэриилэрэ диэн сс кыра. Кэмэ суох элбэх илиигэ-атахха иилистэ, кэиллэ сылдьар киис баайдаах дойду арыллыбытын туунан омуннаах кэпсээн сири-сибиири тилийэ ктн ыраахтааыга тиийэ ииллибитин кэнниттэн аата-ахса биллибэт, сиргэ-дойдуга баппатах араас урдустар, ол иигэр буруйтан-сэмэттэн куота сылдьар саарбах дьон киис сойуотугар тууугурбут халы халаалара кылгас кэм иигэр Саха сирин гс муннуктарыгар кутулла тспттэрэ. Оччотооу суут-сокуон диэн тугун дьлн-дьаабытын бдл барбат, уорартан-талыыртан, лрртн-рртн дааны туттуммат урдураччылар сытар ынаы туруорбат сытыары-сымнаас, кн майгылаах олохтоох дьону тлх трэйдээн олохторун огдолуппуттарын этиэххэ, кэпсиэххэ кэрэгэй. Ыраахтааы аатынан хомуллар дьаааы таынан, туох да кмскэлэ суох олохтоохтору аны араас хаамаайылар слэрин-астарын тэ гынан, кэргэттэрин, кыргыттарын ойох оостон, тлээхтэрин, малларын-салларын былдьаан, уун сылларга тлх талбыттарынан айбардаан, кннээн-кнэхтээн олорон ааспыттарын кырдьыгынан билиниэхпитин бэйэбит кыбыстабыт.
Маннык й-санааны тууйар-тумнарар хааннаах хабала сабардаабыт кэмигэр тугу гынан, туох суолу-иии тобулан олоу оостуохха, дьон-сэргэ, омук кыалатын аччатыахха сбй диэн толкуй оччотооу бас-кс дьон тблрн элбэхтик сыспыта чуолкай. Сирэйэ-хараа суох халабыры, атаастабылы тулуйа сатаан баран ыксаан утарсыылар, р туруулар онно-манна, ордук хааластар ттлэриттэн, тахсыталыы сылдьыбыттара кырыктаахтык сабыта баттанан иэллэрэ. Буорах саа буулдьатын, тэргэн тэрил кн утары ох саанан тугу гынаахтыахтарай, кэлтэй кыргыллан эрэйдэрэ-буруйдара, сордоро-мунара эбии элбиирэ. Ол эрээри срн итээстэрэ тмслэрэ суоа, улуус-улуус бэйэ-бэйэлэрин икки ардыларыгар атааннаыылара атахтыыра. Ол туунан историк С.М.Соловьев маннык бэлиэтээн суруйбута баар:
«Несмотря на появление здесь и там сильных духом родоначальников между дикарями, им не сладить было с русскими людьми, роды были слишком ничтожны, разбросаны на огромных пространствах и враждебны к друг другу: вспыхнет восстание, для его подавления пойдут русские люди, их ничтожное число, человек 15, но с ними толпа покорных туземцев, которые идут усмирять своих; осадят дикари в острожке русских людей, на выручку последним спешат другие дикари». Кстрн курдук, улахан рэхтээх интэлигиэн кии оччотооу кэм сиэринэн сахалары сэнэбиллээхтик дьикээрдэринэн ааар буоллаына, чахчы дьиикэй хааннаах хааахтар, хаамаайы урдустар сыыаннара хайдаын сэрэйбит да, крбт да биир. Ол гынан баран Соловьев чахчы баар, мэлдьэиллибэт суолу суруйар. Ону хас да дьинээх буолуталаабыт историческай чахчылар туоулууллар.
1648 сыллаахха малдьаардар хааахтарга утарсыыларыгар Тыгын аймаа йк уонна чэй диэн Хаалас тойотторо Пушкин бойобуода хааахтарын кытта бииргэ тиийэн кинилэри уарытыыга кыттыспыттар.
1676 сыллаахха Дьаархан тойоно Болтоу Тимирэй р туруутугар Нам тойоно Нохто Ньыыкын кинини утары хааахтары кытта србэ киилээх сэбилэниилээх этэрээти, 40 аты, с куйаы биэрэн ыытар.
1693 сыллаахха р бэриммэккэ олорбут Индигиир ламуттарын утары эмиэ хааахтары кытта Маары, Бороон тойоно Хапчын уола Чуука бэйэлэрин дьоннорунаан барсаннар ламуттары утары киирсиигэ кытталлар уонна тылларыгар киллэрэн бэринэргэ кэйэллэр.