Би?иги Аан Дархаммыт
Шрифт:
1. Сахалар дьаам срдтттэн босхолонон, трактар устун таааы таыы бэдэрээтин баылаан барбыттара.
2. Тыаны солоон сир оостуммут дьоо солооуннарын 40 сыл устата бас билэллэригэр дьаал тахсыбыта.
3. рэхтээх сахалар баар буолбуттара. Холобур, бэйэтин йнэн-дьоурунан улуус кулубатыгар тиийэ ммт Ньукулай Ырыкыныап суруксут, уобалас начаалынньыгар уулуччу суолталаах дьыалаларга чиновнигынан лэлии сылдьыбыт сахалыы тыллаах А. Я. Убаарабыскай.
4. Нуучча чиновниктарын ортотугар сахалыы саарар, саха олоун-дьааын билэр дьон баар буолуталаабыттара. Этнографтар бэлиэтээиннэринэн, XIX йэ бтэигин диэки нуучча нэилиэнньэтин иигэр саха тыла олус киэник тарана сылдьыбыт эбит. Оттон
5. Саха дьоно Иркутскайга чаастатык кэлэ-бара сылдьар, Сибиир нэилиэнньэтигэр аналлаах сокуоннары ылыныыга кыттар буолбуттара. 1824 сыллаахха Бороон кулубата Уйбаан Мигээлкин, Хаалас кинээстэрэ Сэмэн Кирииллин, Ньукулай Ырыкыныап Иркутскайга тиийэн «О законах и обыкновений издревле существуемых у якутов Якутской области и округи» диэн сурук тэрбиттэрэ кэлин бэйэни салайыныыга тирэх буолбута.
Тус бэйэ дьолун-соргутун туугар туох ооуллубатаа баарай, оттон уопсай дьыала иин бары кн-кдэин биэрэн туран бэйэтин харыстаммакка лэлиир-хамныыр кии хаан баарар дьон-сэргэ билиниитин, махталын гэр сылдьааччы. Соппуруон Сыраанап, Сээн Ардьакыап оннук дьон этилэр.
Наполеон сэриитин кыайбыт, реформаторынан аатырбыт Александр I император дьаалынан Сибиир рднэн реформаны ыытыыны салайбыт Михаил Сперанскай хамыыыйатын лэтин тмгнэн 1827 сыллаахха тохсунньу 27 кнгэр Дьокуускай уокурукка Степной Дуума тэриллибитэ.
Дуумаа 15 кии лэлиирэ. 1830 сыллаахха от ыйын 3 кнгэр Степной Дуума сэттэ улуус мунньаын ыыппыта. Барыта 482 кии кыттыбыта. Аа ууун баылыктара, нэилиэктэр кинээстэрэ, нэилиэктэр аайыттан биирдии итээллээх кии, улуустар кулубалара бааллара.
Степной Дуума бу мунньаын йг оорон крдхх, маннык хартыына тиллэн кэлэр.
…Инники кэккээ аатырбыт-сураырбыт уордаах Уот Ыстаарыын, тойон-хаан крн киллэринэн, басты олох уот ттгэр сото кэбиэн, мустубут дьону-сэргэни рдлэринэн р крн хоноллон олорор. Кини диэтэх кии, мунньах дьонун ахсаанын чиэппэрин хабар саамай элбэх, 122 киилээх Илин эээр Боотуруускай улууун кулубата буоларынан, сбэ кыттыылаахтарын барыларын баылаан-клээн киллэрэн, уа-хаас ттнэн хас да кэккэни ылан, сугулаан иин кнтээн кэбиспит. Хас тыл-с ииллиитин, сбэ-ама этиллиитин быаарарга куолас холбооунугар хотуулаах тт кини диэки буолуох этэ буоллаа.
Бары тыыммат кэриэтэ иийэн олорон, устар ууну сомоолуур уус тыллаах уунньута, Пиэрибэй Малдьаар басты кинэээ Ньукулай Ырыкыныап суруксут уоттаах-тлннх этиитин истэллэр.
– Кн ыраахтааыбыт Ньукулай Пиэрибэй Арассыыйа эбэ хотун брстлн рдк мындаатыгар олорбута бэлиэр хаыс да сылыгар барда. Кини иннинэ олорбут лксндр Пиэрибэй саана бииги, сахалар, олохпутун-дьаахпытын куаана суох оостон испиппит баара. «Сибиир омуктарын устааба» бииги ааларбыт, ээлэрбит трт гэстэрин боломтоо ылан, бэйэлээх бэйэбит баабыт хоту Степной Дуума диэн Улуу Сбэни тэринэргэ кл ыламмыт бу бгн манна кэлэн мустан олоробут. Бэйэбитин крнэр-дьаанар ттгэр, кыра да соус буоллар, син ситииилэр баалларын билэбит. Тлээинэн, этинэн-аынан эргинэр бырааптаммыппыт, таааы бэдэрээтинэн таарга ылсыан дьарыктаммыппыт хас да сыл буолла. Ити барыта урукку ыраахтааы саана этэ, оттон билигин мантан инньэ саа ыраахтааыбыт биигини хайдах тутан-хабан киирэн барара биллибэт. Онон саа ыраахтааыбытын кытта хайаан дааны бэйэбит тиийэн сирэй крсн кэпсэттэхпитинэ эрэ сатаныах курдук буолла. сктн Ньукулай Пиэрибэй бииги урукку ситииибитин сарбыйбакка оннунан хааллардаына чгэй. Ол эрэ буолуо дуо? Эрэйбит, кыалабыт быаарылла илигэ билигин дааны элбэх. Бары билэит, сууппут-сокуоммут хайдах лэлиирин. Ханнык баарар кыра торон чунуобунньук, сиэмистибэттэн буоллун, балыыссыйаттан буоллун, биигини талбытынан тутар-хабар, сууттуур кыахтаах. Онон ханнык баарар дьыала бииги бэйэбит нэилиэкпит иигэр, быраабабыт дьиэтигэр крллбэккэ эрэ э тахсыа суохтаах. Аны туран нуучча суутугар олохтоохтору крллргэр хайаан да Степной Дууматтан биир эмэ кии кыттара наадалаах!
Ырыкыныап илиитигэр Дуумаа дьллэиллиэхтээх боппуруостар испииэктэрин тутан турара. Онно манайгынан хааына суотугар Саха сирин олохтоохторугар училище аылларын туунан туруорсуу баара…
Сэттэ улуус мунньаын быаарыытынан, Киргиэлэй (Уот) Ыстаарыыны кытта Ырыкыныап суруксут уонна Киллэм нэилиэгиттэн Дьгр Татаарынап тылбаасчытынан ыраахтааыны кытта крсэ барар буолбуттара. Ол эрээри Уот Ыстаарыын, трт уончатыттан эрэ тахсыбыт муус доруобай кии, туга-ханныга чуолкай биллибэккэ эмискэ лн, бу дьыала олоххо киирбэккэ хаалбыта.
Степной Дуума уон биир сыл устата лэлээбитин кэннэ 1838 сыллаахха сэтинньи 22 кнгэр Иркутскай генерал-губернаторын дьаалынан сокуоннайа суох тэриллибитинэн ааыллан, лэтин букатыннаахтык тохтоппута. Тртэ биллэр, Дуума кимтэн да тутулуга суох дьорооттук лэлээн киирэн барыыта, ыраахтааы администрацията, полицията сахалар ис дьыалаларыгар булкуар кыаыттан тахсыыта губернаторы дьиксиннэрбитэ чуолкай. Ол да буоллар онно олохтоммут бэйэни салайыныы ньымата, «Устаап» нуормалара 1917 сылга диэри туаныллан кэлбиттэрэ…
Михаил Ефимович урукку дьыллар охсууулаах уораларын, оччотооу быыыны-майгыны куруук илдьиритэн, анааран крн, кэлии кэмэ тэнии тутан толкуйдуурун сблр. Саха олоун тупсарыыга манай омук бас-кс тойотторо турууласпыт буоллахтарына, кэлии йэлэргэ сыыйа бэйэ ииттэн рэхтээхтэр нэннэр норуоттарын туун саныыр, кэлэр кэскили кэриниир саа араа скээбитэ.
Сахалар рэххэ сыстыылара Саха сиригэр христианство итээлин киллэриини кытта ситимнээх. ХVIII йэ ортотуттан ыла сахалары срэхтээин (крещение) сааланар, онтон сстэн тахса сыл буолан баран, ХIХ йэ 70-с сылларыттан ыла, ыраахтааы былааа «туземецтарга» анаан оскуолалары аарга быаарынар. Хааахтар оолоругар аналлаах оскуолалартан ураты, церковнай-приходской рэхтээин сааланар. Хас да улууска оскуолалар аыллаллар. 1889 сыллаахха оскуола ахсаана 52-гэ тиийэр, онно 828 оо рэнэриттэн 368-а эрэ саха этэ.
Ыраахтааы чиновниктарыттан сахалар губернатор И.И.Крафт аатын саамай рдктк туталлар. Кини алта сыл салайбытын устатыгар сэттэ начальнай училищены, лнэ трагын эээр 26 оскуоланы астарбыта. Ону таынан И. Крафт дьаалынан Казань, Петербург, Москва университеттарыгар, институттарыгар рэнэр уонтан тахса Саха сирин устудьуонугар стипендия анаммыта. Эмиэ кини клээининэн музей уонна библиотека дьиэлэрин тутууга п хомуллуутугар бэйэтэ 1500 солкуобайы сиэртибэлээбитэ. Ыраахтааы администрацията Саха сиригэр ыыппыт «культурнай политиката» т да дуона суоун иин, ХIХ йэ иккис ааарыгар саха норуотун сайдыытыгар ураты хоннохтоох хардыы ооуллубута бэлиэтэниэхтээх. Чэ, баар, университеты, институту бтэрбит саха ахсаана аыйах дааны буоллун, ол гынан баран кинилэр омуктарыгар тлх тн оорбуттарын санаан кр. Кинилэр бэйэлээх бэйэбит испититтэн тахсыбыт эрээри, букатын ураты, рдк сайдыылаах дойдуларынан сылдьыбыт, таыччы киэ билиилээх-крлээх дьон буолаллар эбээт!
ХIХ, ХХ-с йэлэр ыпсыыларыгар олохтоох национальнай интеллигенция т рмэтин курдук чараас араата скээбитэ.
1883 сыллаахха Иркутскай трмэтигэр саха биир бастакы рэхтэээ, манайгы учуонайа, естественнэй наукаларга кандидат Константин Неустроев баара-суоа 25 сааыгар ытыллан лбтэ. Бу чаылхай талааннаах, рэхтээх кии революционнай йдх-санаалаах хаайыылаахтары кытта кистэлэ суруйсууга уорбаланан хаайыллыбыта. Саардыы ситэн-хотон, сириэдийэн эрдэинэ, норуотугар туалыыр кыах биэрбэккэ, олус эрдэ тыынын быспыттара.