Би?иги Аан Дархаммыт
Шрифт:
– Оттоон хабаххаа тыыннарыы кэмэ этэ буоллааа.
– Оннук-оннук, билигин баас тээ аахсар инибит, атын кэмэ олоробут курдук дии.
– Дьээ билигиин дааны сгн бэриммэт дьон буолуохтараа. Ити репрессиялыыр, сиртэн симэлитэр диэн тылларгыын сбл истибэттэрэ чуолкаай, – Сэмэн Ыстапаанабыс, тэптэрэн биэрэрдии, аргыый сыыйда.
– Сблээбэтиннэр, доор. Урут Аммосов, Ойуунускай, Бараахап курдук басты, т дьоммутун мэиэстэн баран, буолар буолуохтааын курдук, сталинизмы арбыы, ттн таааран, кураанаы дойохтуу сылдьалларын атыннык туох диэххэ сбй?
– Айыкка-а, дьэ ыарыылаахтык ылыныллар тыллары саардыы, доор, арах-араах! Ииттэхтэринэ, иэдээн.
– Млйннэн буруйа суох дьону сордоон-мунаан лрбттэрэ, басты арааны ирдээн туран имири эспиттэрэ ыарыылаах буолбатах дуо?!
Кылгас тгээ хайа-хайаларыгар табыгаа суох тыааыннаах уу чуумпу бркээтэ. Кинилэр
Дьгр Бологуурап, хайа инженерэ, рдк рэхтээх горняк эрээри, талбыт идэтинэн табыллан лэлээбэтэх, рдк дуоунаска, аакка-суолга, наараадаа тиксэн арбамматах кии. Кини, университеты кыыл дипломунан бтэрбит, билии-кр ттнэн биир басты специалист, рдккэ дабайыахтаах, улахан салайааччы буолуохтаах киинэн ааыллара олоххо кыайан киирбэтээ гстэри соуппута, дьиктиргэппитэ. Идэтинэн син србэччэ сыл лэлээбитэ эрээри, кннр прораб, хайа маастарын дуоунаыттан рдээбэтээ. Ол срн биричиинэтинэн партията суоа буолбута. Сааын тухары наар тыаа-хонууга оробуочайдары кытта бииргэ хара лэ ыараханыгар сылдьан, киин блэккэ, хонтуораа сыл баыгар-атаар ахсааннаахтык кстр. Дьиээ-уокка, кэргэттэригэр дааны кн-саас эрэ бэрт кылгас кэмэ кстн ааара. Партияа эрдэ киирэр кыах баара, аармыйаа сырыттаына, устудьуоннуур да кэмигэр тыл ктр тгэннэрэ бааллар этэ. Ону бэйэтэ уатан-кээтэн хаалларан иэрэ. Тоо эбитэ буолла, кини эдэр сааыттан олус хомуньуус буола сатыыр, былааска тарбачыар карьерист дьону иигэр киллэрбэт, ахсарбат буолара. «Оо, дьэ партиялаах, коммунист бэрдэ ээ», – диэн р-сала ктр ркнэээччилэри кр-кр, ордук санааын имээр ылларбыт дьонтон атыннык санаабат этэ. Ону баара, олох-дьаах, лэ-хамнас быыытыгар-майгытыгар дааны кстрнэн, т дааны чиэинэй, чгэй лэит буолларгын, партията суох буоллу да, тэ тиксибэт, рдккэ нйбэт аналланарга суруллубатах сокуон баара. Дьон туруору срннээх, мас кн ттлэриттэн уратылара, ону бэркэ билэр буолан, партия халы кэккэтигэр харыыта суох халаалыы анньан киирбиттэрэ. Арай Дьгр эрэ лээннээхтэриттэн хаалан хаалбыта. Кннээи олох, лэ-хамнас туунан кылгас ыстатыйалары, фельетоннары олохтоох хаыакка суруйан муунтуйбут санаатын сайанара. Сыыйа республика хаыаттарыгар, киин сурунаалларга тиийэ критическэй ис хооонноох, олох проблемаларыгар аналлаах публицистическай ыстатыйалара бэчээттэнэр буолан барбыттара. Кэлин кэргэнэ Саха госуниверситетын медицинскэй факультетыгар рэнэ барарынан сибээстээн, Дьокуускайга кспттэрэ. Лена рэин бтэриэр диэри сэттэ сыл устата тематическай экспедицияа техника-экономика салаатын партиятыгар инженеринэн лэлээбитэ. Бу сылларга суруналыыстыкаа сыстан, «Кыым» хаыакка штаты таынан корреспондент быыытынан промышленность тиэмэтигэр сыыаннаах араас иитиннэриилэрэ, ыстатыйалара сотору-сотору тахсаллара. Кэргэнэ рэин бтэрэн, хоту дойдуга бырааынан ананан аны Эдьигээнниир буолбуттара. Бу дойдуга кэлэн лэттэн уурайар сааыгар диэри олохтоох хаыакка корреспонденнаабыта. Кэргэнинээн иккиэн пиэнсийээ тахсан баран Дьокуускайга тннн олохсуйбуттара. Онтон уларыта тутуу кэмигэр тыа сиригэр уларыйыы-тэлэрийии, кредит биэрии, чааынай бас билии крэ киириитин, былыргы НЭП саанааы курдук табыгастаах кэм эргиллибитин бэйэтэ тыаттан трттээх кии буолан кэрэхсии, ээрдэлии крсбтэ. Сотору тооостоох тгэн тосхойбутунан туанан, аны бэйэлэрэ тыаа тахсан, с-ас тэринэн, дьинээх сахалыы олоххо кспттэрэ.
Киниэхэ холоотоххо, Сэмэн Ыстапаанабыы, хомуньуус бэрдэ буолан, кинитэээр быдан тахсыылаахтык лэлээбит кии. Продснаб тойоно, партбюро сэкирэтээрэ, Дьокуускайга тиийэн республика Госснабыгар тиийэ салайсыбыт кии буоллаа. йдн йдх хата урукку систиэмэ эстэрин, партийнай идеология млтрн саана партиятыттан аккаастанан, билиэтин остуолга ууран биэрбит сурахтааа. Дьгр, ону йдн, киититтэн чуолкайдаыах санаата киирдэ.
– Арба дааны, Сэмээн, эйигин партийнай билиэтин бэйэтэ остуолга ууран биэрбит диэни истибиттээим ээ. Ол кырдьык дуо?
– Ээ, кирдиик буолумунаа, – Сэмэн ттл суох унаарытта.
– Ол тутатыгар чэпчэкитэ суох дьыала буолуохтаах ээ. Туох санааттан оннукка соруммуккунуй?
– Ээ, бэйэбиттэн бэйэм кэлэйээн. Сыллааы отчуот, квартаал аайы сымыйа сыыппараа, припиискэ бт. Надайыаллаан, тулуурбуттан ааан ыксаан олордохпунаа, хата тооостоох кэм бэйэтэ кэлбитээ.
– Дьэ ханныгын да иин инти хорсун санааттан тахсар. Онно санамматах дьону билигин, партия дьинээх патриоттара кинилэр буолан, эигинниктэри танарыахсыттарынан аааллар ээ.
– Ээ, э-э, ээни крн баран суолун ирдээбиккэ дылы, стэрэрин стэрээн, эстэрин эстээн баран биигинниктэринэн кыыыларын-абаларын таааран эрдэхтэрээ, – Сэмэн, кэлэйбиттии, ээлээхтик унаарытта.
Дьгр клэ тстэ.
– Дьэ, доор, олус да таба холоон этти. Кырдьык, стэн, мэлийэн хаалбыт дьыаланы баран кураанах клгн харбыалаа сатааын да диэн. Туата суох халтай дьарык буоларын йдбттрн кии сатаан санаабат.
– Доор, хомуньуус паартыйа идьиэйэтээ диэн сэттэ уонча сыл устата дьон-сэргэ йгээр-санаатыгаар имитэ дириэ бэрт буоллааа, – Сэмэн бэйэтэ бэйэтигэр кэпсиирдии быаарда. – Ону хайдаах эмискэ уларытан кэбииэххиниий? Онуоха эбии бииги омук бэйэбит дааны рэтиинии-такайыыныы олус бэриниилээхтик ылынааччыбыыт.
– Кырдьык, иэриммиппитин ыыктан биэрбэппит бэйэбит киэнэ буоллаа. Ону билиниэххэ сп. Ол гынан баран сорохтору билигин да былааска араас дуоунаска лэлии сылдьан реформаны утараллара, олох хаамыытын туорайдааллара, барытыгар тттрлээ олороллоро кыыыта бэрт буолбатах дуо?
– Оол ити былаас былдьаааччылар уоннаа кинилэр хос моонньохтороо олустууллаар.
– Оо дьэ, этимэ дааны, били президеммит быыбарын кэмигэр дьлэммиттэрин кр этэ. Урут Николаевтан йбл ылан рдккэ ыттыбыт, аакка-суолга тиксибит дьонтон кслэрэ кинини танарбыттара киини кэлэтэрин ааан олус дьиксиниилээх, кутталлаах санааны скэтэр. рспблкэ, норуот туун таы умнан туран, рдк структуралар, олигархтар интэриэстэригэр харчыга атыыланар диэн трбт дойдуну, нацияны танарыы буолбатах дуо? – Дьгр, санньы туттан олорбохтоот, хараастыбыт куолаынан аат эрэ харата хардарда.
– Спк этэиэн, былааска иирэн, харчыга хараараан дьон кэрээниттэн тахсан эрээр.
– Киин сир оуруктаах санаалаахтарын угаайыларыгар киирэн биэрэн олохтоох «дьороотторбут» рт-э с-харсыы тэрийэннэр, бэйэбитинэн киибитин туораттардылар. Омуктарын дьылатынан оонньообуттара хаан эмэ аньыылара таайыа ээ. Алыс нэ-тэиинэ суох бардылар.
– ээ дьэ, буолан иээхтээтэхпит эбээ, илбит-эйэбиит суоа бээрт.
Оонньоттор санааа тэн ртэ тыынан саата суох олорбохтоотулар. Дьгр чаытын крннэ.
– Ок, алтабыт чугааабыт ээ, дооор! Остолобуойдуур кэм буолбут, барыахха, – ибири-сибири хомунан, таырдьа иккилии этээстээх уопсайдар быыстарынан киэ уулуссаа тахсан, биэрэк диэки аллара киирдилэр.
лээннээхтэр
Эбэ биэрэгиттэн туруору тахсар туора уулусса кумах хааын рдгэр тимир эрэиэкэ олбуордаах, эргэрбит гынан баран, маа сс да чиргэл дьоус дьиэ таыгар дьон б олбуор иинэн-таынан мустан чуоуан тураллар.
– Кнд дооттор, бу дьиээ 1961–1964 сылларга Михаил Ефимович уонна Дора Никитична Николаевтар дьиэ кэргэттэрэ олоро сылдьыбыта. Кинилэр, рэхтэрин кэнниттэн олоххо саа ктэнэн эрэр эдэр специалистар, лэлэрин манна, Эдьигэээ, саалаабыттара, – Эдьигээн улууун дьаалтатын лэитэ эдэр дьахтар микрофонунан саарар чуор куолаа уулуссанан ааан иээччилэри ыраахтан мр тардан, истибит эрэ барыта тиэтэйэ-саарайа дьон мустубут сирин диэки дьулуста. – Бгн бииги бастакы президеммит музей-дьиэтэ аыллыытын рлээх тгэнигэр мууннубут.
Хас да кии ээрдэлээн тыл эппитин кэнниттэн дьиээ киирии кыыл лиэнтэтин Михаил Ефимовичка бэйэтигэр быстардылар. Кини Эдьигээн олохтоохторугар, дьаалта салайааччытыгар туаайан махталын биллэрэн кылгас тыл эттэ. Телевидение лэиттэрэ, фотокорреспонденнар, ону таынан фотоаппараттаах эрэ барыта рлээх тгэни уулан, тэрэн вспышкалар уоттара чаылынастылар. Ол кэнниттэн иирдьэ киирэн дьиэ ис бараанын кр-истии, сипсиии, спсгнэии буолла. Дьиэ ис тт рмннэнэн саардыллыбыт. Киирэри кытта аан хос уа тт гостинай, ортотугар билиитэ ооунан быысаан хаас тт куукуна эбит. Улахан аыыр остуол рдгэр дуйдаах алтан сылабаар итии паарынан бургучуйа тыынар. Утары хаптаынынан быыаммыт кыра-кыра икки хоско хааайыттар уонна оолор былыргы тимир оронноро тураллар. Хомуот рдгэр хаартыскалардаах альбомнар, аыйах дьиэ тэрилэ, иит-хомуос бааллар. Музей-дьиэ ис тэрилэ сс да ситэ илигэ кстр. Ол эрээри оттон кылаабынайа дьиэтэ буоллаа, мала-сала, экспонаттара сыыйа хомуллан туолан ииэхтэрэ турдаа.
Дьгр Бологуурап крччлэр халааларын кытта бииргэ киирэн дьиэни крн эргийэн киирэр аан таыгар кэлиитигэр дьон хайыы-йээ остуол тула олорон алаадьылаах итии чэй иэн сырылатан ырааппыттар. Остуол баыгар Михаил Ефимович бэйэтэ бэркэ дуоуйбут крнээх рэн мичилийэ олорор. Баалаах барыта оолуун-дьахтардыын солбуа-солбуа кинини кытта сэргэстээ хаартыскаа тэллэр. Кырдьык дааны, туох да харах баайыыта суох дьон-сэргэ рбт, дуоуйбут, крбт эрэ барытын долгутар тгэнэ тыыннаах хартыына буолан Дьгр йгэр-срээр хатаммыта. Крххэ истиэ, чгэйэ срдэээ.