Бурятские народные сказки. Бытовые
Шрифт:
Хонишон хубуун угл дэрнь амганайнгаа захяае адуя шан бгэн дуулахадаа бодоод, бодооноо уугаад, ууа-наа мэдэнэгй. Хухэ бухаяа унаад, хаанай ордон тээшэ ай^ барлуулба. Хаанай ордоной сонхо доогуур гуйраншалжа ябана. Хлеэжэ байан памганиинь сонхоор хараад, бгэндо тэмдэг гд:
— Сонхо доромнай хн байнал! — гэжэ хаандаа хандаба. Хаан ошожо хараад:
— Яагаашье зудэг. хун гээшэб! Тргэн эндэээ зайлаха''. гэхэ байна, — гэбэ.
— Тиигэжэ яажа болохоб! Дэлхэй дээрэ ямаршье хн ябаха юм бэзэ. Гуйранша хунэй урмыень х-ухалангуй, шадаал аа урижа, сагаа ногоо барижа гаргаха гээн
— Зай, хатамни, уряа аа ури даа. Шиниимни дураар болог даа, — гэжэ хаан дуугарба.
Наран Сэсэг мэхэеэ гарган, наахануур хаандаа баярлапан-дал боложо, сонхоор хараад бгэнд:
— Манайда орожо гарагты, — гэбэ.
Хонишон хубуун хаанай мнгэн сэргын узуурта хухэ бухаяа байлгажархёод, хаанайда орожо ерэмсээрээ, амар мэндэ хргд, дэн талада уушаба.
Наран Сэсэг алта мнгэн шэрээгээ татажа хндэлнэ. Тии-хэ зуураа олон юумэ хрэлдэнэ. Хаан ууанаа тэрэиээ жэрхээд, ондоо таагта орошоно. Тиигээд хонишон хбнэй гарахатайнь хамта хаан тааг соооон гаража ерээд:
— Ши намтай тхэреэн жэл соо сугтаа уужа байха зуураа, нэгэшье угэ хрэлдэдэггй аад, мн орожо ерээн гуй-раншан хнр ямар халуунаар хрэлдэбэш? — гэжэ муулар пайлараа хэлэбэ.
— Бишни айхан хндэ дурладаггй, иимэл муухай ху-нуудтэ дуратай агшаб, — гэбэ. Хаан бодолгото болон ууаар хэлэбэ:
— Али бишни муухай хун болохомни гу?
— Тиигээ аа бури зохид эн.
— Энэ хунэй муу хубсапые эрижэ, намда абажа угыш даа.
— Болохол даа, — гээд Наран Сэсэг рынг убгэнэй хубсапые дуупан абажа, хаандаа мэдхгд, тмэр гада-ыень бэдэн уйбадаад, ххэ буха унуулаад:
— Гурбан дэршын газарта ябаад ерыш даа. Ямархан болоод ерэнэ аабши, — гэбэ.
Хаанайнгаа гаража ошоон хойно Наран Сэсэг арад зоной дунда тргэн иимэ удхатай зар тарааба. "Зуун урда зг хнэй харал зэлгй ехэ муухай хн хаан ордондомнай добто-лон ерэхЭнь. Тэрэниие хараан газартаа алажархигты", — гээн хаанай зуг захиралта гаргаба. Хоёр хулдай баатарнуудта нхэ малтуулжа, ноёд тшэмэдт хэрэй зэргын хоёр шулуу асаруулба.
Гурбадахи хоногойнгоо болзорто хнэй танимаар бэшэ, харал зэлгй муухай болошоод, хаан ххэ буха унанхай, тумэр гадаа бэд уйбаданхай юумэ зн урда зг ерэжэ ябана ха. Хаанайнгаа дтэлжэ ерэмсээр баатарнууд, т-шэмэд ноёд тэрэнээ танингй, нухэ уруу тулхижэ — унагаагаад, шорой дээрэнь обойсо хаяад, хэрэй зэргын эльгэн хара шу-луугаар даражархиба. Дарагдашагй дайгаа дарабабди гэжэ хаанай тшэмэд ноёд гэр буреэ тарабад ха.
Хонишон хбн зэсхэлэнтэ айхан Наран Сэсэг амган-тайгаа нютагаа бусажа ерээд, сэнгэлиг ххюун уугаа эи ха.
18. САРАН-ГЭРЭЛ
Урдань хада нэгэ ууринда бгэн ам-ган хоёр байан юм ха, Тэрэ айлайхи Саран-Гэрэл гэжэ басагатай байба. Тэрэ басаганиинь гр хэлэшэгй сэбэр айхан шарайтай, сэсэн ухаатай байан юм
гэхэ.
Нэгэтэ тэдэнэй нютагта холын дасанаа нэгэ баян лама ерэбэ. Саран-Гэрэл басагые харааар айхашаажа, амган болгожо абаха гэжэ шиидэбэ ха. Басагые арга мэхээрээ угэ-д оруулха гэжэ хэды оролдобошье аань, Сараи-Гэрэл огто таа арсажархиба. айнаар хэлэжэ ядахадаа, лама басаганда хоротой эм угэбэ.
Саран-Гэрэл тэрэ эмыень абахаяа арсаба. Лама басагые ондоогоор хорлохо гэжэ сэдьхээд, гэртэнь ерэжэ, эдидэг эдеэн-дэнь хоро хэжэрхибэ. Басаган тэрээиээнь боложо, хндр бшэлбэ.
Хорон сэдьхэлтэй байыень мэдээгй байан гэртэхнннинь басагаяа эмшэллхэ гэжэ тэрэл ламада абаашаба. Лама шоогоо орхижо, хонхоёо хонгиргожо, дамаарияа наяргаанайн-
гаа лээр:
— Басагыетнай уанай эээн Лусууд хаан эреэ. Хэрбээ тэ-рээндэ эльгээгй аашни, басаганшни ни болонгй хэшэхэеэ байна. Эльгээгээ аашни, эдэгэжэ гэртээ бусажа ерэхэ, — гэжэ
номнобо.
— Ай, бурхан, ямар аймшагтай юумые хэлэнэ гээшэбта. ламбагай. Лусууд хаанда ошохо харгыень заажа угыт, — гэжэ бгэн амган хоёр гуйба.
— Заажа угэнэ; бэзэб, — гэжэ мэхэшэ лама баярлан хэлэбэ. — Ехэ хайрсаг дархалагты. Тэрээн соо басагантнай ороод,
уан соо тамархадаа, Лусууд хаанда аадгй хрэжэ ошохо.
Эсэгэнь ехэ хайрсаг дархалба. Басаганай амяа бтэшэхэ-гйнь тулада дээдэ хажуудань забар нухэ улбэ, Саран-Гэрэл тэрээн соонь гульдиржа ороод хэлэбэ:
— Харгын хани боложо ябалсахынь тулада шара нохойем угэгты, намда бэшэ юуншье хэрэггуй. Эсэгэнь шара нохойгоо томо хайрсаг соогоо хээд, амарыень бхр хадаба.
— Энээнээ горхоной эрьедэ абаашаад, уан соо хаяжар-хёоройгты, — гэжэ лама захиран хэлээд, гаража ошобо.
Лама морёор горхоной эрье дээгур хатаргааар гэртээ ерэжэ, хубарагуудтаа захирба:
— Таанар уанай эрьедэ ошогты. Удангуй нэгэ хайрсаг! уанда урдажа ерэхэ. Тэрэнние уан соооо абажа, намда аса-рагты. Хабхагыень тайлангуй асараад, бурханай шэрээ доро табижархёоррйгты.
Энэ уедэнь нэгэ залуу хубуун мори унаад горхоной эрье-' g дэ мал адуулжа ябаба. Гэнтэ харан гэхэдэнь, нэгэ ехэ хайрсаг уанда урдажа ябаба. Малшан хубуун хубсааа таила- 1 аар у ha ойможо, тэрэ хайрсаг абажа, эрьедэ гаргаба. Хабхагыень тайлажа харахаданъ, Саран-Гэрэл басаган гаража ерэбэ.
— Энээн соооомни хэрэгтэй юумэнуудыем гаргыш даа. ^ Гансал энэ шара нохойем бу гаргаарай, — гэжэ басаган да-рууханаар хэлэбэ.
Хубуун хэрэгтэй юумыень гаргаад, шара нохойень зосоонь J лгд, хайрсагайнь хабхаг бхр хадажа, уанда урда-хуулба.
Хоюулан мориндоо ундалдаад, хбунэй гэртэнь ошобод. Саран-Гэрэл малшан хбнээ иигэжэ асууба:
— Ши хэн гэжэ нэрэтэйбшй?
— Би баянай ухэр адуулдаг Бадма гэжэ нэрэтэй угытэй J нэшэн хбмби. Таладахи тибэ, гбэ малтажа эдижэ, л } залгаад ябадагби, — гэжэ хбн харюусаба.
Удангй тэдэнэр хбнэй гэртэнь хрэжэ ерэбэ. Саран-Гэрэл гэртэ орооор нишье болонгй, зосоохииень дэ татажа, шала сонхыень угаажа сэбэрлэбэ.
нхи хубарагууд уанай эрьедэ гйлдэжэ ошоод, хайр-сагай урдажа ерэхые хлеэжэ уубад. Удаигй тэрэ хайрсаг урдажа ерэбэ. Хубарагууд уа ойможо, тэрээниие абаад,'эрьедэ гаргаба. Хубарагууд хайрсагыень тэлэжэ, ламынгаа гэртэ асаржа, бурханайнь шэрээ доро табижархнбад. Лама газаа-аа орожо ерэээр асууба:
— Тэрэ хайрсаг асараа гут? Амарыень тайлаагй аабзат?