Ислам модернизациясы. 1 Б?лім

Булгакбаев Нарша

?айтыс бол?ан м?сылман ?шін сада?а беру д?ниелік ?міріне ?айта оралуды ?алайды: «Раббым! Ма?ан аз ?ана уа?ыт бер, сонда мен сада?а беріп, та?уалардан болайын».

Адам ?аншалы?ты к?п сада?а берсе, со??рлым оны? м?лкі берекелі болады. Хадисте Пай?амбарымызды?: «Сада?а мал-м?лікті азайтпайды» дегені айтылады. Ал ??дси хадисте: «Ей, Адам баласы! Оны ж?мса?ыз, олар сізге ж?мсайды!» К??ілге разылы?пен берілген сада?а иманны? белгісі, ал ы?ылассыз сада?а екіж?зділікті? белгісі. Алла Та?ала м?нафы?тар туралы: «…ж?не ы?ылассыз сада?а бері?дер» деген. Хадистерді? бірінде Алла Елшісіні? (о?ан Алланы? игілігі мен с?лемі болсын) былай дегені айтылады: «Адам денесіндегі ?рбір буын, к?н сайын сада?а беруі керек. Екі адамны? арасында?ы дауды ?діл шешу – сада?а. Адамды мінген жануар?а отыр?ызу?а к?мектесу немесе о?ан ж?к арту – сада?а. Намаз о?у ?шін мешітке барар жолда?ы ?рбір ?адам – сада?а. Жолдан ?тіп бара жат?андар?а ?олайсызды? тудыратын н?рсені алып тастау да сада?а болып табылады» (Б?хари, Сулх, 11; Муслим, Зекет, 56). ?здері?із білетіндей, адам ?міріндегі е? ма?ызды н?рсе денсаулы?. Буындарымыз бен с?йектеріміз, я?ни ?а??амыз бір мезгілде ?мірімізді? ж?не денсаулы?ымызды? негізі болып табылады. Сонды?тан ?р буын?а к?нде сада?а беруіміз за?дылы?. ?йткені, шын м?нінде, ?рбір жа?а к?н жа?а ?мірді? басталуын білдіреді. Осы ж?не бас?а да осы?ан ??сас хадистерге с?йене отырып, денеміздегі ?рбір буын ?шін сада?а бар деп айта аламыз. ?рбір адам а?засында 360 буын бар. Сонды?тан оларды? ?р?айсысына к?нде сада?а беру керек. Бір ?ара?анда, б?л ?те ?лкен ж?не ауыр парыз болып

к?рінуі м?мкін. Алайда осы ж?не осы?ан ??сас хадистерде келтірілген т?сіндірмелер оны? м?лде ?иын еместігін к?рсетеді. Мысалы, ?рбір т?сбих («Субханналла?» с?здері), тахмид («?лхамдулилла?» с?здері) немесе тахлил («Л? ил??? иллалла?» с?здері) айтыл?аны сада?а болып табылады. Сада?а – сондай-а? ма??лдан?ан істерді орындау?а ынталандыру ж?не айыпты н?рселерден тыю (Муслим, Зекет, 54). Сада?а тек зікір с?здерін айтудан т?рмайды. Адамдарды жа?сылы? пен ізгіліккке н?с?ау, оларды барлы? жаман ж?не жа?ымсыз н?рселерден ескерту де сада?а болып табылады. К?ріп отыр?анымыздай, сада?а таратуды?, я?ни Алла Та?ала?а ш?кіршілік етуді? к?птеген жолдары бар. Міне, біз осы жолдарды? кейбірін ?ана атап ?ттік. Жо?арыда?ы хадисте, сондай-а? о?ан ??сас хадистерден к?ріп отыр?анымыздай, «садака» термині ?те ке? ма?ына?а ие ж?не Алла? Та?аланы? разылы?ына жетуге себеп болатын кез келген игі істер мен жа?сы с?здерді ?амтиды. М?селен, бас?а бір хадисте мына амалдар да сада?а ?атарына кіреді: отбасы?ды к?нк?ріспен ?амтамасыз ету; ?она?тарды ?абылдау; ?йелімен ж?птасу; жемісін бас?а адамдар, сондай-а? жануарлар пайдалана алатын жеміс а?аштарын отыр?ызу; м?сылман бауырына с?лем беру; бас?алармен ?арым-?атынаста мейірімділік пен ізеттілік (Муснад, V, 154, 167, 178; Бухари, Мазалим, 24; Тирмизи, Бирр, 36; ?бу Д?уіт, Татауву, 12). «Су отты с?ндіргендей сада?а к?н?ларды ?шіреді» (Тирмизи) Б?л сада?аны? басты арты?шылы?тарыны? бірі. Сада?а ар?ылы к?н?ларды? кешірілуі хадистерде жиі айтылады. ?алымдар б?л жерде кішігірім??? к?н?лар туралы айтып отырмыз деп т?сіндіреді. ?лкен к?н?лар т?убемен ?ана кешіріледі. ?са? к?н?лар – к?зге к?рінбейтін істер. Сонды?тан к?нді кішігірім к?н?ларсыз ая?тау ?шін ?р т?рлі формада к?ні бойы сада?а беру жа?сы т?жірибе. «Сада?аларды? е? жа?сысы – Рамазан айында берілген сада?а». (ат-Тирмизи) Б?л хадис Рамазан айында зекетті? ?адіріні? арта т?сетінін к?рсетеді. Рамазан айында ?немі сада?а беру ?р адамны? ?детіне айналуы керек. Б?л айда адам бас?а айлар?а ?ара?анда ?лде?айда к?п алады. Рамазаннан б?лек, зул-хижжа айыны? ал?аш?ы 10 к?ні де сада?а ?шін жа?сы уа?ыт болып саналады ж?не ?алымдарды? пікірінше, Рамазан?а ?ара?анда жа?сыра?. «Сада?а мал-м?лікті кемітпейді». Б?л хадисті о?ы?аннан кейін сіз б?л шынды??а ?айшы келеді деп ойлауы?ыз м?мкін, біра? ?алымдар б?л абсолютті а?и?ат ж?не шынайы т?рде байлы? сан жа?ынан да, сапа жа?ынан да еш?ашан азаймайды дейді. Біз ж?мса?ан а?ша бізге ?рт?рлі формада ?айтарылады. Демек, сада?а бізді мал-м?лікті жо?алтудан са?тайды. «(Алла?ты?) ??лдары к?н сайын та?ерте? т?р?анда екі періште т?седі.

Соларды? бірі: «Уа, Алла, сада?а берушіге жа?сылы? бер!» дейді. Ал екіншісі: «Уа, Алла, сада?адан тыйыл?анды жой!» дейді. Сада?аны? та?ы бір пайдасы – періштелерді? д??асы. Оны? пайдасы зор, ?йткені періштелер к?н?сіз жаратылыстар ж?не Алла?ты? оларды? д??асын ?абыл етпеуіне еш себеп жо?. Сонды?тан сада?а бізге екі есе пайда береді. «Сада?а беруге асы?ы?ыздар! Расында, ?иынды? оны же?е алмайды». Б?л хадисте сада?аны? сауабы туралы айтылып ?ана ?оймай, оны? ?ал?ан болатыны, адамды ?иыншылы?тардан са?тайтыны айтыл?ан. ??ран К?рімні? «Темір» с?ресінде: «Алла?а ж?не Оны? Елшісіне иман келтірі?дер ж?не Оны? сендерге берген ны?метінен ж?мса?дар. Сендерден иман келтіріп, ж?мса?андар ?шін ?лкен сауап бар» (57:7). Алла Та?аланы? ?асиетті кітабы ??ранда м?сылмандар?а: «Сендерге берген мал-м?лкімізден ж?мса?дар» (63:10) деп ша?ырады. Алла Та?ала: «Сада?а берсе?із, б?л керемет. Ал егер кедейлерге сада?а беріп, оны жасырса?дар, б?л сендер ?шін одан да жа?сы» (2:271). ?асиетті ??ран Кітабыны? «Сиыр» с?ресінде Алла Та?ала: «Ал?ан ны?меттері?нен ж?не жер бетінде сендер ?шін ?сірген н?рселерден сада?а бері?дер ж?не сада?а ретінде жаманды?ты беруге ?мтылма?дар. …» (2:267). Бас?а хадистерде де осы та?ырып?а сілтемелерді табу?а болады: Муслим жеткізген хадисте М?хаммед пай?амбар: «Алла Та?ала жа?сылы?тан бас?а ешн?рсені ?абылдамайды!» деген. «Сиыр» с?ресінде Алла Та?ала: «Мал-м?лкін Алла жолында ж?мса?андар ж?не сада?аларын ?орлаумен бірге жасама?андар ?шін Раббыларыны? алдында сауап бар. Олар ?ор?ынышты білмейді ж?не ?ай?ырмайды» («Ба?ара» с?ресі, 262-аят).

?ажылы? – бесінші парыз

Меккеге ?ажылы?, егер физикалы? ж?не материалды? м?мкіндік болса, ?мірінде кемінде бір рет жасалады. ?ажылы? зул-хижжа айыны? 12-ші айыны? 7-10 к?ндері аралы?ында болады. Ол Харам мешітіне, ?с-Сафа мен ?л-Маруа т?белеріне ж?не Меккені? бас?а да киелі жерлеріне бару, сондай-а? ?рт?рлі тазарту р?сімдерін орындаудан т?рады. ?сынылатын, біра? міндетті емес іс-шаралар?а М?динада?ы М?хаммед пай?амбарды? ?абірін зиярат ету кіреді. ?ажылы? парызын ?тегендер ?ажы деген ??рметті ата??а ие болып, м?сылман ?о?амында ерекшеленеді, алайда ?абыл бол?ан ?ажылы? – ата? ?шін емес, ерекшелену мен ма?тану ?шін емес, ?з а?ыреті? ?шін бар?ан ?ажылы?. ?жымды? ?ажылы?пен бірге жылды? кез келген уа?ытында орындалатын умра деп аталатын жеке ?ажылы? бар.

Сенім ілімі

Исламда шіркеу сия?ты институт жо?, христианды?та?ыдай догма да жо?. Ислам іліміні? негізгі ережелері ??ран К?рімде ж?не М?хаммед пай?амбарды? с?ннетінде баяндал?ан. М?сылманды? к?з?арас бойынша олар Аянны? ?рт?рлі т?рлерін білдіреді ??дайдан келетін («??дай айт?ан») ж?не Пай?амбарды? ?зіне тиесілі («??дайды? рухымен жазыл?ан»). Суннизмде бір ??дай?а, періштелерге, Жазбалар?а, пай?амбарлар?а, ?иямет к?ніне ж?не та?дыр?а сену ?а?идаларынан т?ратын канонды? сенім ілімні? бір т?рі дамыды. ??ранда?ы ?лемні? суреті теоцентристік ж?не белгілі бір ма?ынада антропоцентристік. Ислам антропологиясы христиан антропологиясынан айырмашылы?ы, «бастап?ы к?н??а» аса м?н бермейді, ??дай Адам мен Хауа ананы? к?н?сін кешірді, б?л Иса М?сіхті? ?зін-?зі ??рбан ету ?ажеттілігін жояды. Алла барлы? н?рсені? жал?ыз ж?не ??діретті Жаратушысы, оны? на?ты бейнесі жо? ж?не Исламда?ы жал?ыз ??лшылы? нысаны болып табылады. ??дай б?рін білуші ж?не барлы? жерде бар, ?лемні? абсолютті билеушісі. Аса ?ам?ор ж?не ерекше Мейірімді Раббысы ?немі жаратыл?андарына ризы? беріп, олар?а ?немі ?ам?орлы? жасап отырады, ал б?лікшілермен (имансыздар, к?н??арлар) ?те к?шті ж?не ?атал. ?р н?рсе Оны? абсолютті бірлігіне, хикметіне ж?не кемелдігіне ку?. Ислам ?ата? монотеизмді (таухид) талап етеді. Алланы? бірегейлігіне сену ж?не о?ан бой?сыну – иманны? негізі. ?згеге ??лшылы? ету (ширк) е? ?лкен к?н?. Ислам иудаизм мен христианды??а ?ара?анда унитарлы? принципті ж?зеге асыруда?ы ?ата?ды? пен ж?йелілікті талап етеді. Ислам ?шбірлік ж?не Инкарнация сия?ты христианды? догмалардан толы?тай бас тартады, оларда шынайы монотеизмнен ауыт?уды к?реді. П?т?а табынушылы?тан ?ор?ып, Ислам діні тек ??дайды ?ана емес, адамдар мен жануарларды да бейнелеуге тыйым салады.

Періштелер (малайка) – Алланы? ?алауын с?зсіз орындайтын н?рдан жаратыл?ан жаратылыстар. Е? танымал періштелер: Ж?бірейіл пай?амбарлар?а ила?и аянды к?зетіп, жеткізеді; Микаил барлы? жаратылыстарды? та?амына ?ам?орлы? жасайды; Исрафил ?иямет к?ніні? келетінін ж?не ?лгеннен кейін ?айта тірілуін хабарлайды; ал ?лім періштесі Азраил ?лгендерді? жанын алып кетеді. Ж?ннатты Ридуан періште, ал тоза?ты М?лік періште бас?арады. ?рбір адам?а ?ам?оршы періштелер ж?не оны? барлы? ?рекеттерін ?иямет к?ні алатын кітап?а жазатын екі періште та?айындалады. Рухтар ?лемі періштелерден бас?а жындар ?лемінен т?рады, оларды? негізгісі ??ла?ан жын Ібіліс (Шайтан атанды). Ібіліс Алла жарат?ан Адам?а с?жде етуден бас тартты, б?л ?шін Алла оны ?ар?ады, біра? о?ан ?иямет к?ніне дейін адамдарды аз?ыру ??діретін берілді.

Ислам?а дейінгі ?асиетті жазбалар, Пай?амбарлар?а т?сірілген ??дайды? аяны ?детте Жазба т?рінде болады.

Ислам М?са пай?амбар?а т?сірілген Т?уратты ?асиетті Жазба деп таниды; Забур – Д?уітке; Инжил – Иса?а; Сухуф бірнеше пай?амбарлар?а т?сірілген; М?хаммед пай?амбар?а ??ран т?сірілген. Исламды? т?р?ыдан ал?анда, Т?урат, Забур ж?не Инжилді? т?пн?с?алары са?талма?ан. М?сылмандар еврейлер мен христиандар?а берілген Жазбалар б?рмалан?ан (тахриф), тек ??дай ?ор?а?ан ??ран жер бетіне т?сірілген к?йінде са?тал?ан деп есептейді. ?олданыста?ы Таурат, Забур ж?не Інжіл Исламда?ы ?асиетті Жазбалар?а жатпайды. Ислам ілімі бойынша ??ран т?скеннен кейін Т?урат, З?бур ж?не Інжілдегі діни ережелер Алла тарапынан жойылды. Т?урат – Алланы? М?са пай?амбар?а т?сірген ?асиетті кітабы. Таурат ??ранда ?рдайым дерлік Інжілмен бірге айтылады. Ислам діні бойынша раввиндер мен хатшылар ?асиетті кітапты? бір б?лігін ?ана жаттап, Т?уратты б?рмалап, о?ан жо? тыйымдарды жат?ыз?ан. М?хаммед пай?амбар мен я?удилер арасында?ы дауларда Тауратты пай?амбарды? пайдасына ку? ретінде келтіреді. ??ранда?ы Т?уратты? д?йекс?здері кейде дерлік бірдей, кейде жырларды (Забур) аны? емес еске салады. Ислам д?ст?рі Тауратты? т?пн?с?асы Навуходоносор II-ні? Иерусалимді жаулап алуы кезінде ?ртеніп, жо?ал?анын хабарлайды. ?ал?ан жеке ??гімелер еврей халы? д?ст?рімен араласып, к?птеген ?асырлардан кейін бір кітап?а жина?талды. М?сылмандар б?л кітапты М?са пай?амбар ?келген Т?уратты? т?пн?с?асы деп есептемейді. Забур – Ислам пай?амбары Д?уітке т?сірілген ?асиетті Жазба. Исламда З?бур Т?ураттан кейінгі екінші ж?не Алла? т?сірген кітапты? к?лемі жа?ынан е? кішісі болып саналады. Ислам теологтарыны? к?пшілігі Забурды Псалтирь деп санайды. Д?уіт пай?амбар М?саны? шари?атын басшылы??а алды, ал Забур М?саны? шари?атын одан ?рі ны?айту?а ша?ырылды. Забурды? ?ле?дері (забурлары) поэтикалы? стильде ашылды. Инжил – Ислам пай?амбары Иса?а т?сірілген ?асиетті жазба. ??ран бойынша Інжіл Т?уратты? а?и?атын растау ?шін т?сірілген. Бастап?ыда Інжіл тек ауызша д?ст?рде ?ана ?мір с?рді ж?не Исадан кейін бірнеше онда?ан жылдар ?ана оны? ал?аш?ы жазбалары пайда болды. Бізді? заманымыз?а жеткен Інжіл м?тіндері Иса пай?амбарды? кейбір істерін жеке т?л?аларды? ?айталауы ?ана бола отырып, бастап?ы Інжілді? ма?ыналарын ішінара ?ана к?рсетеді. Ислам д?ст?рі бойынша Алла Та?ала ж?з шиыршы? (сухуф) т?сірді, оны? 21-і Адам?а, 29-ы Шиске, 30-ы Ыдырыс?а ж?не 10-нан Ибра?им (Ибра?им) мен М?са?а (М?са?а) т?сірілген. ??ран (араб тілінен аудар?анда – дауыстап о?у) – м?сылмандарды? басты ?асиетті кітабы. ??ран 22 жыл бойы Ж?бірейіл періште ар?ылы М?хаммед пай?амбар?а б?лік-б?ліммен жеткізілген ??дайды? жаратылма?ан ж?не м??гілік с?зі болып саналады. М?хаммедті? к?зі тірісінде ??ранны? мазм?ны жадтан жеткізілді. Ол ?айтыс бол?аннан кейін ?діл халифа Османны? б?йры?ымен ??ранны? жазбаша м?тіні (мусхафы) жина?талып, халифатты? ?рт?рлі б?ліктеріне жіберіліп, канонды? деп жарияланды. ??ран м?тіні 3-тен 286-?а дейін аяттарды? (аяттарды?) саны ?рт?рлі 114 тарау?а (с?реге) б?лінген. ?рт?рлі сана? н?с?алары бойынша ??ранда 6204-тен 6236-?а дейін аят бар. С?релерді? реті оларды? мазм?нына немесе шы??ан уа?ытына байланысты емес. Е? бірінші «Фатиха» с?ресі ерекше ??рметке ие, оны м?міндер д??а ретінде жиі о?иды. ??ранны? басым б?лігі рифмалы? прозамен жазыл?ан. ??ранны? барлы? с?релері (9-шы с?реден бас?асы) «Аса ?ам?ор, ерекше мейірімді Алланы? атымен…» деп басталады. ??ран м?тіні тек араб тілінде ?асиетті, ал оны? аудармалары, м?сылмандарды? пікірінше, шынайы ма?ынаны жеткізе алмайды. Неге??? Б?л шамалы бірде?е т?сінгеннен де жаман ?ой. Міне сонды?тан ?азір ?асиетті Ислам жерлерінде со?ыс, ашты?, жарылыс, елден безу. Басты себебі – ??ранны? а?и?атын т?сінбеу немесе со?ан сай ?рекет етпеу.

Ислам догмасыны? орталы? ережелеріні? бірі – пай?амбарлар ар?ылы ила?и уахи т?сіру ілімі. Алла та?ала адамдар?а елшілерін жіберіп, олар ар?ылы ?зіні? ?улиеліктерін, ерік-жігерін ашып, оларды ж?ма?та ??т?арылатын ха? жол?а ба?ыттайды.

Пай?амбарлар екіге б?лінеді: пай?амбарлар (н?билер) ж?не елшілер (расул). ??ранда 25 пай?амбарды? есімі кездеседі, оны? ішінде Адам, М?са, Н?х, Иса т.б. Бір а?ыз бойынша барлы?ы 124 мы? пай?амбар (н?би) жіберілген. Алайда оны? 300-і ?ана елшілер (расул) бол?ан. ?рбір пай?амбар ?з хал?ына уа?ыз айту ?шін жіберілген ж?не тек М?хаммедті? миссиясы барлы? тайпалар мен халы?тар?а ба?ыттал?ан. М?сылмандар б?рын?ы пай?амбарларды? ілімін оларды? ізбасарлары б?рмала?ан деп есептейді, сонды?тан тек М?хаммед пай?амбар ?ана а?и?ат сенімні? со??ы елшісі.

??ран бойынша а?ырзаманнан кейін ?иямет к?ні болады. Оны? жа?ындауыны? д?лелі ретінде Меккедегі ?а?баны? жойылуы, ??ранны? ?мытылуы, Даджалды? пайда болуы, Исаны? екінші рет ?айта тірілуі, т.б. Алла та?ала адамдарды жауап?а тартады, содан кейін соттал?андарды? барлы?ы не тоза??а (жа?аннам?а) тасталады, не ж?ма? ба?тарына (ж?ннат) барады. Адамны? ?лгеннен кейінгі жа?дайы м?мінні? ?мірінде жаса?ан амалдарыны? жиынты?ына байланысты. Барлы? діни н?с?ауларды м?лтіксіз орында?ан м?сылмандар ж?ннатта м??гілік рахат?а кенелсе, к?н??арлар мен к?пірлер тоза?та азап шегеді. ??ран к?рімде ж?ннат – б?рі молшылы?та: тамаша ас, таза сал?ын су ж?не т?рлі л?ззаттар бар тамаша жер ретінде берілген. Т?ндік л?ззаттарды рухани л?ззаттар киеді, оларды? е? жо?арысы – Алланы? ж?зін к?ру. Тоза?та?ы к?н??арлар ысты? шайыр мен оттан шексіз азап?а тап болады. Тама?ы – з?ккум а?ашыны? жемісі, сусыны – ішін к?йдіретін ?айна?ан су. Пай?амбарлар мен ізгі адамдарды? шапа?аттары азат етуге немесе тоза? азабынан ??тылу?а к?мектеседі. К?н??ар м?сылмандар азды-к?пті тоза?та бол?ан со? Алланы? мейірімімен ж?ннат?а к?шеді.

Та?дыр (?адар мен ?ада) – жа?сылы? пен жаманды?пен бірге ??дайды? алдын ала жазыл?анына сену, негізгі догмаларды? бірі болып табылады, о?ан с?йкес, ?лем жаратылмай т?рып, ??дай ?рбір н?рсе ?шін о?ан не болатынын алдын ала белгілеген. Алла та?аланы? ?алауына байланысты болма?ан ешн?рсе жо? ж?не Оны? та?дыры бол?ан о?и?аларды? барысын еште?е ?згерте алмайды. Та?дыр?а сену шынайы сенушілерді фатализмге ж?не барлы? ?рекеттерін ??дай?а «жаппарлау?а» апармауы керек. ?рбір м?сылманны? ерік-жігері бар ж?не ?з ісіне жауапты. Жанны? ?лмейтіндігіне сену, ?лген кезде т?ннен шы?ып, барзах деп аталатын белгілі бір жерде ?иямет к?ніне дейін т?ратын ерекше затты? (жанны?) болуын болжайды. Исламды? сенім бойынша, «а?ырзаман» с?зсіз келеді, оны? уа?ыты тек Алла?а ?ана аян. Д?ниені? а?ыры ая?тал?аннан кейін, ??дайды? со??ы ?діл ?кімі ?шін барлы? ?лгендерді? ?айта тірілуі болады. Сына?та Алла ?рбір пендені? барлы? іс-?рекетін ?арастырып, ба?алайды, содан кейін адам не тоза? азабын тартады, не ж?ннатта ба?ытты ?мір с?реді. Христиан дінінен айырмашылы?ы, Ислам ?рбір адам к?н?сіз туылады ж?не а?ырет к?ні ол тек ?з іс-?рекеті ?шін жауап береді деп есептейді.

Ислам за?дары

Шари?ат (араб тілінен аудар?анда – д?рыс жол, за?, міндетті ережелер) – ??ран мен С?ннетте бекітілген, бір ж?йеге келтіріліп, діндарларды? ?мірін барлы? салаларда: діни ?ызметте, моральды? ?рекеттерде, экономикалы?, саяси салаларда реттейтін ?леуметтік, т?рмысты?, отбасылы? ережелер жиынты?ы. М?сылманды? неке т.б ?арым-?атынастар. М?сылман елдерінде шари?ат нормалары діни за?нама м?ртебесіне ие. Бас?а діндерді? нормативтік ?кімдерінен айырмашылы?ы, шари?ат белгілі бір адамны? ?міріні? м?н-жайларын ескереді, б?л шари?ат нормасын абсолютті етпейді. Шари?атты? ??рамдас б?лігі – ислам ???ы?ы. Бастап?ыда м?сылмандарды? барлы? ?рекеттері харам ж?не ма??лдан?ан (халал) болып екіге б?лінсе, шари?атты? т?пкілікті ?алыптасу уа?ытына ?арай амалдар бес санат?а (хукм) б?лінді: парыз (ваджиб) – орындалуы парыз деп санал?ан амалдар; м?стахаб (с?ннет) – орындалуы ?алаулы болып саналатын н?піл амалдар; мубах – орындалуы міндеттелмеген, біра? тыйым салынба?ан р??сат етілген ?рекеттер; м?крух – ?алаусыз (танзих) немесе тыйым салын?ан (тахрими) деп саналатын ?рекеттер; Харам – ?ата? тыйым салын?ан ?рекеттер. Дербес ?ылыми п?н ретінде ???ы? теориясы мен ?діснамасы – «усул ?л-фи??» ?алыптасты, оны? аясында ???ы?ты? т?рт «?айнар к?зі» туралы ілім ?алыптасты: екі «материалды?» дерекк?з – ??ран ж?не С?ннет; ж?не екі «ресми» – Ижма’ ж?не ??састы? бойынша ?ияс. Сонымен ?атар шари?ат за?ыны? ?айнар к?здеріне Пай?амбарды?, сахабаларыны? пікірі, жергілікті ?дет-??рыптар (урф, адат) т.б. Егжей-тегжейлі р?сімдік ж?не за?ды? тыйымдар, м?сылмандар?а шош?а етін ж?не ?лген жануарларды? етін, алкогольдік сусындарды, есірткі ж?не бас?а да мас ететін заттарды жеуге р??сат бермейді. ??мар ойынына, ысырапшылды??а ж?не ?сім?орлы??а тыйым салынады. ??ран Ислам?а дейінгі Арабияда ке? тарал?ан жа?а ту?ан ?ыздарды тірідей жерлеу д?ст?ріне тыйым салады, ?анды кек алуды шектейді, ?з-?зіне ?ол ж?мсау?а ж?не адамдарды ???ы?сыз ?лтіруге тыйым салады.