Шрифт:
Модернизм
?азіргі ислам?а т?н белгілерді? бірі – модернизм. Исламны? ?рт?рлі салаларында ?рт?рлі архаикалы? элементтерден, шектен тыс шектеулер мен ?ажетсіз тыйымдардан «тазарту» ?ажет. Исламны? эволюциясын оны? реформалары ар?ылы, ??ран мен С?ннетті, шари?ат пен фи?? н?с?ауларын ?айта ?арауды жа?таймын. ?ылыми жетістіктер Алла та?ала хикметіні? к?рінісі болып табылады ж?не ??ранны? а?и?атын растайды.
?азіргі исламда м?сылмандарды? ?азіргі ?мірінде ертедегі исламны? институттары мен нормаларын ?алпына келтіруді ма?сат етуді жариялаймын. Исламды ?зіні? «ал?аш?ы тазалы?ына» ?айтаруды ж?не оны кейінгі ?о?ыстардан тазартуды ?сынамын. Ілімдерді? идеологиялы? бастауларын тек ??ран мен С?ннеттен іздеу керек. Таухид (монотеизм) ?а?идаларынан ауыт?у, п?т?а табыну ж?не ?улиелерді? ?абірлеріне табыну ж?не т.б. ?асиетті жерлерге, оны? ішінде Пай?амбарды? ?абірін зиярат етудегі ?рескел б?зушылы?тар?а, сондай-а? к?мекке ша?ыру?а (исти??с?) тыйым салу ?ажет. Тірі ж?ріп ?лгеннен шапа?ат с?рау. Немесе Алладан бас?а?а к?п уа?ыт пен назар аудару ширк (серік ?осу) болып есептеледі.
Ислам негіздері
Ислам арабша – «мойынс?ну»,
Исламны? негізін салушы М?хаммед пай?амбар (570-632). ?асиетті кітап – ??ран. Ислам ілімі мен ???ы?ыны? екінші ма?ызды ?айнар к?зі – М?хаммед пай?амбарды? с?здері мен істері туралы д?ст?рлер (хадис) жиынты?ы болып табылатын с?ннет.
Исламны? бес тірегі – шахадат (сенім мен ку?лік), намаз, ораза, зекет ж?не ?ажылы?. ?лемні? 28 елінде ислам мемлекеттік немесе ресми дін болып табылады.
М?сылмандарды? басым б?лігі (85-90%) суннит, ?ал?андары шииттер мен ибадиттер. Ба?ыттар да мазхабтар?а б?лінеді. Ислам 7 ?асырды? басында Батыс Арабияда, п?т?а табынушылы? билеген Меккеде пайда болды. ?р тайпаны? ?з ??дайлары болды, оларды? п?ттары Меккеде болды. Б?л кезе? патриархалды?-тайпалы? ж?йені? біртіндеп жойылып, тапты? ?о?амны? пайда болуымен сипатталады. Христианды? ж?не иудаизммен бірге ол релятивистік (??дайдан ашыл?ан) д?ст?р деп аталатын «Ибрахимдік діндерге» жатады. Авраамды? діндерді? тамыры Таяу Шы?ыс монотеизміні? е? к?не формаларында жатыр, соны? н?тижесінде оларда орта? тарихи-мифологиялы? м?ра ж?не д?ниені? т?бегейлі бірт?тас бейнесі бар. Ислам доктринасыны? ?алыптасуыны? бастап?ы кезе?інде христианды? пен иудаизмні? ы?палы біршама асыра сілтеді. Христиан ж?не еврей теологиясыны? тікелей ы?палын 7-8 ?асырлар то?ысында, ислам теологиясыны? проблемалы? саласыны? ?алыптасу процесі ж?ріп жат?ан кезде бай?ау?а болады ж?не м?сылман теологтары ?здеріні? христиандары арасында туында?ан с?ра?тар?а жауап беруге м?жб?р болды ж?не еврейлерге де. Ислам дамуыны? ал?аш?ы кезе?дерінен бастап М?хаммед пай?амбарды? уа?ыздарында айтыл?ан Ибра?имдік монотеизмні? бастап?ы бірлігін т?сінуге болады. Оны? уа?ыздарыны? негізгі идеясы монотеизм (таухид) а?и?атын я?удилер, христиандар ж?не к?п??дайшылдар енгізген б?рмалаулардан тазарту болды. Ерте ж?не классикалы? исламда дін мен ???ы?ты б?летін на?ты сызы? еш?ашан бол?ан емес, соны? н?тижесінде саяси ж?не ???ы?ты? м?селелерге ?ара?анда теориялы? ж?не теологиялы? м?селелерге аз к??іл б?лінді. Араб т?бегіндегі исламны? тікелей ізашары – арабтарды? автохтонды? монотеизмі (ханифия), оны? тамыры Ибра?им (Авраам) пай?амбардан басталады. ?азіргі т?жырымдама?а с?йкес, ислам?а дейінгі Арабияда салыстырмалы т?рде т?уелсіз екі араб монотеистік д?ст?рі бол?ан болуы м?мкін: Йемен мен Ямамада «рахманизм» ж?не Араб т?бегіні? солт?стік-батысында ж?не батысында тары/дин Ибрахим. VII ?асырды? басында б?л екі д?ст?р де ?осылып, н?тижесінде ?алымдар «арабтарды? пай?амбарлы? ?оз?алысы» деп ата?ан к?рінеді. Солт?стік Ыбырайымды? д?ст?рден біршама кейінірек пайда бол?ан Рахманды? д?ст?р 7 ?асырда кем дегенде екі монотеистік «пай?амбарларды» тудырды – Йемендегі ?л-Асуад ж?не Ямамада?ы Мусайлима. М?хаммед д?уірінде Арабияда барлы?ы кем дегенде бес араб пай?амбары белсенді болды. М?хаммедті? ?арсыластары оны? бас?а «пай?амбарлар» мен ?андай да бір ?асиетті м?нге ие а?ындар (шаир) арасында айтарлы?тай айырмашылы?ты к?рмеді. Алайда идеологиялы? ж?не саяси т?р?ыдан ал?анда М?хаммед ерекше т?л?а болды, б?л исламны? табыс?а жетуіні? ма?ызды себептеріні? біріне айналды. М?хаммед белсенді меккелік ханифтерді? бірі болды. Ол Меккеде д?ниеге келген, ??райш тайпасынан шы??ан, ?ойшы, керуен саудасымен айналыс?ан. 610 жылы 40 жасында ?зін бір Алланы? елшісі (расулы) ж?не пай?амбары (н?биі) деп жариялап, Меккеде ислам деп ата?ан жа?а монотеистік дінді уа?ыздай бастады. М?хаммед уа?ыздарында бір Алла?а иман келтіруге ша?ырды, м?міндерді? бауырласты?ы мен ?арапайым моральды? нормаларды ?стану туралы айтты. Алайда М?хаммедті? идеялары о?ан д?шпанды? таныт?ан меккелік а?с?йектер арасында ке? ?олдау таппады. 622 жылы М?хаммед бірнеше ізбасарларымен бірге м?шріктерді? ?удалауынан Меккеден М?дина?а ?ашады. М?хаммед М?динада ?аланы? араб хал?ын ?з айналасына жинап, ал?аш?ы м?сылман ?ауымын (?мбет) ??рды. Сегіз жыл бойы М?диналы? м?сылмандар мен Меккелік м?шріктерді? арасында ай?ын діни ре?ктерге ие кескілескен к?рес (?азауат) болды. Адамдар арасында?ы ?сім?орлы? пен те?сіздікті айыпта?ан М?хаммедті? ілімі исламны? танымал болып, тез таралуына ы?пал етті. 630 жылы м?сылмандар Меккені жаулап ал?аннан кейін ислам жалпыараб дініне айналды, ал Мекке исламны? орталы?ына айналды. Айма?ты? тез исламдануына 5 – 7 ?асырларды? басына ?арай ежелгі Набатей, Химяр, Саба, Пальмира мемлекеттеріні?, Лахмидтер, Гасанидтер ж?не Киндиттер патшалы?тарыны? ыдырауы ы?пал етті. М?хаммед ?айтыс бол?аннан кейін теократиялы? мемлекет – Халифат ??рылды. Зайырлы ж?не рухани билікті? толы?ты?ы халифтерді? ?олында шо?ырлан?ан. Ал?аш?ы халифалар ?бу Б?кір, Омар, Осман ж?не ?ли болды. Олардан кейін халифатты Омейяд (661–750) ж?не Аббасидтер (750–1258) ?улеттері биледі. 7-8 ?асырларда?ы ал?аш?ы ислам мемлекетіні? ж?ргізген жаулап алу со?ыстары Батыс ж?не Орталы? Азия елдерінде, Солт?стік Африкада, ?ндістанны? бір б?лігінде ж?не Закавказьеде исламны? таралуына ?келді. Ислам Т?ркия ар?ылы Бал?ан т?бегіне де еніп кетті. Ислам теологиясы т?р?ысынан е? ал?аш?ы м?сылмандар
Адам мен Хауа (Хауа ана) болды. Ислам пай?амбарлары: Н?х, Ибра?им, Д?уіт, М?са, Иса ж?не т.б. Сонды?тан м?сылмандар М?хаммед пай?амбарды исламны? негізін салушы емес, тек а?и?ат сенімді ?алпына келтірген со??ы пай?амбар («Пай?амбарлар м?рі») деп санайды. М?сылмандар я?удилер мен христиандарды «Кітап Иелері» деп атайды. Пай?амбарлар, д?ние мен адамны? жаратылуы, жа?анды? топан су, т.б. жайында?ы інжілдік хикаялар аздап ?згертілген к?йде ??ранда к?рініс тап?ан.
Исламны?
М?сылман культіні? негізі М?хаммед пай?амбарды? ?мірінде ?алыптас?ан бес негізгі діни парыз (аркан ад-дин) болып табылады: иман келтіру (шахадат), намаз (солят), Рамазан айында ораза ?стау (саум), зекет (зекет – табысты? 2,5% м?лшерінде) ж?не Меккеге ?ажылы? (хадж). Кейбір теологтар «исламны? бес тірегіне» та?ы бір парыз ?осады – жи?ад (арабша «жігер», «сенім ?шін к?рес»). Исламды тарату жолында?ы ??лшыныс пен ?ажырлы ?ызметпен к?рінеді. 9 ?асырда ислам догматикасында жи?адты? бес т?рі туралы т?сінік орны?ты: рухани жи?ад (Алла жолында?ы ішкі ?зін-?зі жетілдіру), ?ылыш жи?ады (сенбейтіндерге ?арсы ?арулы к?рес), ж?рек жи?ады (н?псілерімен к?ресу), тілмен жи?ад (ма??лдан?анды ?мір ету ж?не айыптыдан тыю), ?ол жи?ады (?ылмыскерлерге т?ртіптік шаралар). ?азіргі уа?ытта жи?адты? ?арулы т?рін м?сылмандарды? террористік ж?не экстремистік топтары ?здеріні? іс-?рекеттерін идеологиялы? негіздеу ретінде пайдаланады.
Алла?а сену ж?не М?хаммедті? пай?амбарлы? міндетін мойындау (ку?герлік ж?не сенім). Шахаданы? ?асиетті формуласын айту, («Алладан бас?а т??ір жо? ж?не М?хаммед Алла?ты? Елшісі екеніне ку?лік етемін») т?сінумен ?атар ж?руі керек. Оны? м?ні мен оны? а?и?атына шынайы сенім болу керек. М?сылман болу ?шін ж?ректегі иманмен Шахада формуласын дауыстап айту жеткілікті. Ша?аданы бала туыл?анда ж?не ?айтыс бол?ан?а дейін, к?нделікті парыз намазында ж?не оны? сыртында о?у керек.
Намаз белгілі бір уа?ытта о?ылады, белгіленген р?сім бойынша о?ылады. Парыз намазы к?ніне бес уа?ыт: та? (фаджр), к?ндіз (зухр), т?стен кейін ('аср), кешке (ма?риб) ж?не т?нде ('иша) о?ылады. М?сылман намаз о?удан б?рын сумен (д?ретпен) немесе таза топыра?пен (т?й?мм?м) д?рет алуы керек. Намаз жабы? киіммен, Меккеге (??была?а) ?арап о?ылады. М?сылмандар ?р ж?ма к?ні бас мешіттерге барып, арнайы жама?атпен бесін намазын (ж?ма намазын) о?иды. Ж?ма ?ибадат ?детте моральды?, ?леуметтік немесе саяси мазм?нда?ы уа?ызбен бірге ж?реді. Ислам дінінде парыз намаздардан бас?а уа?ытта, жаназаларда, ?мірдегі ?иынды?тарда, д?рет ал?аннан кейін ж?не мешітке кірер алдында о?ылатын бірнеше н?піл намаздар бар. Исламда?ы діни ?мірді? орталы?ы – мешіт. Ислам діні пайда бол?ан ал?аш?ы ?асырларда мешіт ?ибадат ?йі, діни мектеп, ?она? ?й, билік органдары б?лімі функцияларын біріктіріп, м?сылман ?ауымыны? м?дени ж?не ?о?амды?-саяси ?міріні? орталы?ы ?ызметін ат?арды. Халы? алдында с?з с?йлеу ж?не шари?ат сотыны? м?жіліс залы. Мешіт бірте-бірте ?зіні? зайырлы (саяси ж?не ???ы?ты?) функцияларын жо?алтты. М?сылманды? д?ст?рде мешіт ?имаратын ба?ыштау р?сімі жо?, біра? оны? ке?істігіні? киелі сипаты дінге сенушілерді? мешітке барар алдында тазару р?сімімен ерекше атап ?тіледі.
М?сылман к?нтізбесі бойынша 9-шы Рамазан айында?ы ораза кезінде ораза ?ста?ан м?сылмандар та? ат?аннан к?н бат?ан?а дейін кез келген тама?, сусын, шылым шегу ж?не бас?а да н?псі л?ззаттарынан, соны? ішінде неке жа?ынды?ынан бас тартуы керек. Ораза ?ста?андар?а та? ат?ан?а дейін бірнеше минут (сухур) ж?не к?н бат?аннан кейін (ифтар) бірден тама?тан?ан ж?н. К?мелетке толма?андар, нау?астар, ?арттар, ж?кті ж?не бала емізетін ?йелдер, саяхатшылар ж?не бас?а санатта?ы м?сылмандар ораза ?стаудан босатылады. Айды? ?асиетті болуы Рамазан айыны? 27-ші т?нінде (?адір т?ні) М?хаммед пай?амбар?а ??ранны? т?суіні? басталуына байланысты. Оразаны? ма?саты – м?сылманны? рухани негіздерін ояту?а ж?не физикалы? ?зін-?зі ?стау ?абілетіне ы?пал ету. Рамазан айында жалпы?а бірдей парыз оразадан бас?а Исламда ?р т?рлі жеке оразалар бар – ант берген (назр), к?н?ларды ?теу ?шін (каффара) немесе та?уалы?тан.
Парыз сада?а (зекет) жыл сайын кедейлерге, м??таждар?а, ?арыздарлар?а, жолаушылар?а ж?не бас?а да м??таж адамдар?а т?ленеді. Салы? м?лшерлемелері шари?атта ?зірленген ж?не ?ажетті м?лшерге (нисап) ие бол?андар ?шін жылды? табысты? 1/40 б?лігін ??райды. Зекет жеке ?ажеттіліктерге немесе егіншілікке арналма?ан кез келген м?лік пен ауыл шаруашылы?ыны? жемістерінен алынады. Жыл сайын Ораза айт мерекесіне дейін ?рбір м?сылман пітір сада?асын т?леуге міндетті. Ислам діні парыз сада?амен ?атар ерікті сада?а беруді де насихаттайды.
Исламда?ы сада?а м?сылманны? Алланы? разылы?ын алу ниетімен міндетті т?рде, шамасы жеткенше м??таж жандар?а беретін ма?ызды ?осымша сада?а. Ке?ірек ма?ынада сада?а – Алла? разылы?ы ?шін шын ы?ыласпен жасал?ан кез келген жа?сылы? (тек материалды? емес). Сада?а с?зіні? т?бірі «ыхлас» (сыд?) с?зімен бір, ал зекет, б?лкім, т?ленетін мал-м?лікті к?бейтумен (язку) немесе тазартумен (зеки) байланысты болуы м?мкін. Батыс ислам ?алымдары сада?аны «?ділдік» деген бастап?ы ма?ынасында сада?а беру сезімін дамытатын ж?не апокрифтік ж?не раввин ?дебиетінде осы ма?ынада жиі ?олданылатын сада?амен байланыстырады. Сада?а т?леу ислам дініні? ма?ызды б?лігі болып табылады ж?не ол бас?аларын ынталандырылады. Оны? ма?ынасы – байлар мен кедейлер арасында?ы ?леуметтік те?сіздік м?селесін ішінара шешу ж?не адамдар арасында туысты?, шынайы ?арым-?атынас орнату. ??ран К?рімде зекетті? жасырын бергені ашы?тан жа?сыра?. Сонымен бірге, к?пшілікті? берген зекетіне тыйым салынбайды, ?йткені ол бас?а адамдар тарапынан да осындай ?адамдар?а ы?пал етуі м?мкін. Адамны? ?зі м??таж бол?ан кезде беретін зекет – б?л туралы Алла? Та?ала: «Олар ?здері м??таж болса да, оларды ?зінен арты? к?реді. Ал ?з сара?ды?ынан са?тан?андар табыс?а жетеді» (59:9). Сонды?тан сада?аны ?азіргі заман?а сай парыз де?гейіне к?теру ешкімге зиянын тигізбес. Та?уа кедейге жасал?ан сада?а, з?лым кедейге берген сада?адан, егер олар бірдей м??таж болса, тек з?лымдар?а жасал?ан сада?а оны (Алла??а) жа?ындатып, оны? ж?регін жаулауы ы?тимал (дінге келуі). Адам кедейге беруге талпын?ан зекет, біра? кейін ол м??таж емес бас?а біреуді? ?олына т?ссе, оны? сауабы ?лі де толы? м?лшеріне жетеді. Сахих хадисте бір адам байды?, ?ры мен зина?орды? ?олына т?скен зекетті? сауабын ал?аны айтылады. Сада?а – е? жа?сы ж?не е? таза амалдарды? бірі.