Калядны харал

Дыкенс Чарлз

— Як мала трэба, каб гэтыя дурні адчулі ўдзячнасць, — сказаў Дух.

— Мала… — паўтарыў за ім Скрудж.

Дух прапанаваў яму прыслухацца да размовы двух падмайстраў, якія разліваліся ў пахвалах старому Фезівігу, і калі Скрудж так і зрабіў, сказаў:

— Ну што? Хіба не так? Ён патраціў усяго некалькі фунтаў гэтых вашых чалавечых грошай — не больш за тры-чатыры. Няўжо ён варты такіх пахвалаў?

— Усё не зусім так, — адказаў абураны заўвагай Скрудж, не заўважаючы, што яго вуснамі гаворыць ранейшы юнак Эбенэйзер, а не ён сам, — не зусім так, Дух. У яго сілах было зрабіць нас шчаслівымі ці няшчаснымі, а нашую працу — лёгкай ці невыноснай, асалодай ці катаргай. Хай ён рабіў гэта з дапамогай словаў ці позіркаў, чагосьці дробнага і незаўважнага, што немагчыма ні палічыць, ні змерыць, — што з таго? Падоранае ім шчасце каштуе не менш, чым купленае за вялікія грошы.

Тут ён адчуў на сабе позірк Духа

і спыніўся.

— Што здарылася? — спытаў Дух.

— Нічога асаблівага, — адказаў Скрудж.

— І ўсё ж?.. — настойваў прывід.

— Ды ну, — адмахнуўся Скрудж. — Нічога такога. Проста я хацеў бы цяпер сказаць свайму клерку слоўца-другое… Вось і ўсё.

Тут юнак, якім ён калісьці быў, пагасіў лямпу, і Скрудж разам з Духам апынуліся на вольным паветры.

— Мой час мінае, — заўважыў Дух. — Хутчэй!

Апошняе слова не было адрасаванае ні Скруджу, ні яшчэ камусьці, каго ён мог раптам убачыць, і тым не менш вынік не прымусіў доўга чакаць. Скрудж зноў пабачыў сябе. Цяпер ён быў яшчэ старэйшы — у самым росквіце гадоў. Рысы яго твару пакуль не зрабіліся суворымі і жорсткімі, але клопаты і сквапнасць ужо наклалі адбітак на аблічча маладога чалавека. Штосьці прагнае, неўтаймоўнае і хцівае блішчэла ў яго вачах і выдавала жарсць, якая ўкаранілася ў душы, каб потым вырасці ў дрэва і ахінуць яе ценем.

Ён быў не адзін — побач сядзела прыўкрасная дзяўчына ў жалобным убранні. Слёзы на яе вачах іскрыліся ў святле, што струменіў Дух Мінулых Калядаў.

— Цяпер гэта няважна, — мякка казала дзяўчына, — табе — зусім не важна. Іншае боства заняло маё месца, і калі ў будучыні яно зможа суцешыць і падтрымаць цябе так, як хацела зрабіць гэта я, мне няма чаго маркоціцца.

— Якое боства заняло тваё месца? — здзівіўся малады Скрудж.

— Грошы.

— Вось яна, справядлівасць свету! — усклікнуў ён. — Свет нічога не асуджае так сувора, як нястачу, і нічога не кляне так апантана, як імкненне да багацця!

— Ты занадта баішся свету, — пяшчотна адказала яна. — Усе твае ранейшыя мары паглынула адна — мара як найлепей пазбегнуць яго крывадушных асуджэнняў. Ці не бачыла я, як самыя высакародныя твае памкненні гінулі адно за адным, пакуль цябе не апанавала ўсёабдымная жарсць — прага нажывы!

— Ну і што? — запярэчыў ён. — Ну і што, калі цяпер я стаў нашмат мудрэйшым? Мае пачуцці да цябе не змяніліся,

Яна пахітала галавой:

— Нашыя заручыны — справа даўняя. Заручыліся мы, калі абодва былі бедныя і радаваліся жыццю, хаця і спадзяваліся, што з часам цярплівай працай палепшым сваё незайздроснае становішча. Але ты змяніўся. Цяпер ты зусім іншы.

— Тады я быў хлопчыкам! — нецярпліва сказаў ён.

— Ты сам ведаеш, што цяпер ты не той чалавек, якім быў, — працягнула яна. — А я ўсё тая ж. Калі мы былі як адно цэлае, заручыны абяцалі нам шчасце, цяпер жа, калі мы — два розныя чалавекі, яны нясуць нам толькі пакуты. Не буду казаць, колькі і з якой горыччу думала я пра гэта. Я дастаткова ўсё ўзважыла і вырашыла вярнуць табе тваё слова.

— Хіба я калісьці прасіў пра гэта?

— На словах — не. Ніколі.

— А як тады прасіў?

— Усёй сваёй новай сутнасцю, усёй змененай душой, іншым ладам жыцця і новай надзеяй — новай вялікай мэтай твайго існавання. Усім тым, што зрабіла маё каханне нязначным і не патрэбным табе. Прызнайся: калі б гэтага кахання не было паміж намі раней, — сказала дзяўчына, лагодна, але адначасова цвёрда гледзячы на яго, — ці шукаў бы ты цяпер мае прыхільнасці, ці спрабаваў бы мяне заваяваць? Не!

Здавалася, што ён, як бы ні хацеў, не змог бы адпрэчыць справядлівасці яе словаў, але, пераадолеўшы сябе, сказаў:

— Гэта ты думаеш, што не.

— Калі б я магла думаць іначай! — адгукнулася яна. — Бачыць Бог, як я гэтага хачу! Калі ўжо я зразумела гэтую горкую праўду, значыць, яна суворая і няўмольная. Бо хіба можна паверыць, што, здабыўшы свабоду — учора, сёння ці заўтра, — ты ажэнішся з беспасажніцай?! Ты, які нават у хвіліны душэўнай блізкасці вымярае ўсё грашыма! Хіба я не ведаю напэўна, што, нават здрадзіўшы на хвіліну сваёй асноўнай жарсці і ажаніўшыся з такой дзяўчынай, ты хутка пачнеш шкадаваць і раскайвацца?! Таму я вяртаю табе тваё слова. Вяртаю добраахвотна — у імя любові да таго, кім ты калісьці быў.

Ён хацеў штосьці сказаць, але, адвярнуўшыся ад яго, яна прамовіла:

— Магчыма, табе будзе балюча — памяць пра мінулае амаль дае мне на гэта надзею. Але вельмі, вельмі хутка боль міне, і ты ахвотна пазбавішся ад успамінаў пра нашае каханне, як ад надакучлівага сну, пасля якога ты своечасова прачнуўся. Зычу табе шчасця ў абраным табой жыцці!

І яна пакінула яго, і яны разышліся назаўсёды.

— Дух! — сказаў Скрудж. — Нічога мне больш не паказвай! Адвядзі мяне дадому! Няўжо табе падабаецца так мяне катаваць?

— Застаўся

яшчэ адзін цень! — ускрыкнуў Дух.

— Не трэба! — узмаліўся Скрудж. — Не трэба! Не хачу яго бачыць! Не паказвай!

Але няўмольны Дух, нібы кайданамі скаваўшы рукі Скруджа, прымусіў яго глядзець на тое, што адбылося потым.

Цяпер яны былі ў іншым месцы і ў іншай абстаноўцы — у не надта вялікім і багатым, але досыць утульным пакоі. Пры гарачым каміне сядзела дзяўчына, маладая і прыгожая. Скрудж падумаў, што гэта яго нядаўняя суразмоўніца — падабенства было бясспрэчнае, — але потым убачыў і саму суразмоўніцу, цяпер ужо прывабную сталую жанчыну. Галас у пакоі стаяў неверагодны, бо дзяцей у ім было нават больш, чым Скрудж у сваім узбуджаным стане змог бы палічыць. І ў адрозненне ад чарады ў адным добра вядомым вершы, дзе сорак кароваў паводзяцца як адна ^[7] , кожны з гэтых дзетак паводзіўся як сорак. Шум ад гэтага стаяў такі, што паверыць немагчыма, але нікога ён, здаецца, не хваляваў. Наадварот, маці з дачкой ад душы смяяліся і радаваліся, а апошняя ў дадатак хутка далучылася да мітусні, і маленькія бандыты тут жа пачалі з ёй бязлітасна валтузіцца. Ад чаго б я не адмовіўся, дык гэта ад магчымасці апынуцца на іх месцы! Але нізашто на свеце я не быў бы такім грубым, не, нізашто. Ніколі не раскудлаціў бы я яе заплеценых косаў, не ўзлахмаціў бы іх і, Божа барані і ратуй маю душу, ніколі не сцягнуў бы з яе ножкі каштоўны пантофлік. Што да спробы памераць яе талію абдымкамі, то гэтыя бадзёрыя разбойнікі таксама на гэта наважыліся, чаго я зноў жа ніколі б не зрабіў, а іначай быў бы пакараны: мая рука абвілася б вакол яе стану і назад бы ўжо ніколі не вярнулася. Але прызнаюся, што я ахвотна дакрануўся б да яе вуснаў, задаў бы ёй пытанне, каб яна мусіла растуліць іх у адказе, паназіраў бы за апушчанымі вейкамі, не прымушаючы яе пры гэтым чырванець, хвалямі распусціў бы яе валасы, кожная цаля якіх магла б зрабіцца бясцэнным падарункам, — карацей, мушу прызнацца, што хацеў бы карыстацца ўсімі прывілеямі дзяцінства, застаючыся пры гэтым дастаткова дарослым, каб ацаніць іх.

7

“І ў адрозненне ад чарады ў адным добра вядомым вершы, дзе сорак кароваў паводзяцца як адна…” — адсылка да верша Ўільяма Ўордсварта “Напісанае ў сакавіку” (Written in March, 1802):

Крычаць нясушкі, Спяваюць птушкі, Цурчыць крыніца, Ставок ільсніцца, У зялёных палетках блукае вясна, І малы, і стары Устаюць да зары, Пасуцца каровы, Апусціўшы галовы, І ўсе сорак жуюць як адна. Як вайсковец благі, Адступаюць снягі, Утрымацца не ў сілах На аголеных схілах, Чуе рэха араты між гор, А ў гарах — любадаць, Ручаіны бруяць, І плывуць аблачынкі, І з нябёс — ні дажджынкі, Над галовамі — ясны прастор!

(пераклад Ганны Янкута)

Але вось пачуўся грукат у дзверы, і дзяўчына, са смехам папраўляючы сур’ёзна пацярпелую сукенку, тут жа трапіла ў імклівую і неўтаймоўную плынь дзяцей, якія кінуліся павітаць бацьку: ён разам з памочнікам, нагружаным каляднымі цацкамі і падарункамі, толькі што ўвайшоў у дом. На безабароннага кур’ера адразу ж пайшлі штурмам, шумным і адчайным. Аблога вялася з дапамогай крэслаў, якія выкарыстоўваліся замест лесвіц, каб залезці проста ў кішэню госця, пазбавіць яго ўсіх пакункаў, загорнутых у карычневую паперу, абняўшы за шыю, павіснуць на гальштуку, пабарабаніць па спіне і з самымі цёплымі пачуццямі пакалашмаціць па нагах. З якімі крыкамі здзіўлення і захаплення распакоўваўся кожны скрутак! З якім жахам абвяшчалася, што самы маленькі карапуз злоўлены на месцы злачынства — ён акурат запіхваў у рот цацачную патэльню, і многія былі гатовыя засведчыць, што перад гэтым ён зрабіў тое самае з цацачным індыком, прылепленым да драўлянай талеркі! З якой бязмежнай палёгкай высвятлялася, што трывога дарэмная! Якая радасць, якая ўдзячнасць, якое захапленне! Апісаць усё гэта проста немагчыма! Скажу толькі, што паступова ўсіх дзетак разам з іх радаснымі пачуццямі прыбралі з гасцёўні і перамясцілі паверхам вышэй, дзе яны леглі спаць і ўрэшце супакоіліся.