Кырыыстаах таас

Сахабыт сирин киэ нэлэмэн киэлитигэр биигиттэн, аыйах ахсааннаах олохтоох омуктартан, ураты тлх элбэх араас омук дьоно кэлэн лэлээн-хамсаан, олох олорон, сири-дойдуну чинчийэн-рэтэн, баайын-дуолун туаа таааран, урукку Сэбиэскэй Союу, Арассыыйа Эбэ Хотуну бараппыттара, байыппыттара буолуой? Бу ттнэн ыллахха, кстээх хамсааын Алдан кыыл кмэ аыллыаыттан – ааспыт йэ србэис сылларыттан ыла сааламмыта. Оччотооу «Алданзолото» трест кылаабынай геологынан лэлээбит эдэр геолог Юрий Александрович Билибин эрчимнээх туруорсуутунан, 1928 сыллаахха манайгы Халыматааы экспедиция тэриллибитэ. Бу экспедиция балтараа сыллаах лэтин тмгнэн, аыйах сылынан «Дальстрой» трест олохтоммута. Мантан ыла Саха сиригэр

Дойдубут бу кэминээи историята, оччотооу далааыннаах лэ-хамнас, ГУЛАГ тэриллиитэ, т тайа кистэлэин курдук, баччааа диэри тыытыллыбакка, арыллыбакка сытар. Бу р да, хара да рттээх с клнэ дьон олоун устата саланан барбыт кэм – бтн эпоха – бииги республикабыт ааспыт йэтээи историятыгар биир саамай улахан миэстэни ылар. Онон бу салаа хайа эрэ ттнэн сырдатыллыбакка хаалара дойдубут ааспыт кэминээи олоун рэтии итээин быыытынан билиниллиэхтээх.

1982 сыллаахха тахсыбыт «Кырыыстаах таас» сээн история бу кистэлэин сэгэтэн кр эрэ быыытынан суруллубута. Сээн тахсыбыта йэ чиэппэрэ ааспытын кэннэ, бу темаа иккистээн эргиллэн, кыах тиийэринэн, доруобуйа т кллрнэн салгыы лэлээн крх санаа крэйдэ. Олохтоохтору р ктхптх кмс промышленноын сайыннарыынан сибээстээн, бтн Илин Сибиир киэ иэнин тухары тлх элбэх кии дьылата тстэммитин, тлх дьон ууоа урусхалламмытын ситэри ыатарар кыах кимиэхэ да бэриллибэт. Ону арыйарга хас да уонунан кинигэ – эпопея суруллуон наада. Ол биир кии кылгас йэтигэр кыаллыбат. Онон урукку сээммин ромаа кубулутан, Халыма кмн былааннаахтык чинчийэн арыйбыт уулуччулаах учуонай Ю.А.Билибин уонна кини соратнига, Магадан куораты трттээбит В.А.Цареградскай манайгы экспедицияларын туунан саалааыны ааааччылар боломтолоругар тааарарга холоннум.

Революция иннинэ да, сэбиэскэй да кэмэ, кн бгн дааны кыыл кмс ыар тыынын сабыдыала бииэхэ, олохтоох омуктарга, тн оорбутунааар араас содулу аалбыта улахан. Онон «Кырыыстаах таас» диэн аат хайа да кэмэ суолтата сппэт.

Ааптар

Сиридикээн рээ икки иэдэс хайатын таас чанчыктарыттан хардарыта тэбинэн, Халыма эбэ хотуа халдьыгыраччы срдэр. Кыараас ыллык суол рэх тоойдорун таас харгыларынан быыта охсор.

Лкй Лгнтй кхсн иигэр киинэйэн ыллыы иэн, устунан нухарыйыах курдук буолан барда. Тбтн ткчч тэрэн, икки ттнэн биллэрдик инэнээн ылла.

Эмискэ ата тохтуу биэрдэ. Кии тбтн оройунан баран иэн, арыычча рннэ. Соуйбута бэрдиттэн суолун-ииин йдн крммэтэ. Кыбдьыгырыы тээт, атын холурдук быа тиилэхтээбитигэр, ата кэннинэн чинэринээтэ. Онтон эмискэ иннин диэки дьккйбтгэр туох эрэ быа ыстанар тыаа иилиннэ. Лкй туох эрэ брктэ суох быыы тахсыбытын сэрэйэн, эргиллэн крд. Тахаар муостаах хара мааас ынах сблээбэтэхтии стээинэн танары крн кэбиээт, баын быа илгииннэ уонна сырааннаах муннун «пуус» гына тыаатта.

– Балай Мааас, бэрт с, бу тн сиргэ хоннорору буолуо. Бгн кннээххэ бэркэ миигин эрэйдээти, – Лкй с саа буолан, атыттан адаарыйан тэн, ынаын быстыбыт быатыттан сиэтэн аалан, атын кутуругар холбоммут быата быстыбытын срэн, икки тбтн ыйылыннары тардан, салаан кэбистэ. Онтон ынах сгэр кириэстии тардыллыбыт томторук быатын чиэтэн аччарыа турдаына, ата уулаары олом ортотугар киирдэ. Иччитэ атын буойан крд да – туалаабата. Т да кыйаханнар тэнэиэ дуо, ууну кээригэр тиийдэ. Чм-чм ктэнитэлээн киирэн, атын тэиинин ылаары ткйд. Ып-ыраас уу тгээ курдаттыы дьэрэлийэн сытар. Араас нх таас бытархайдарын быыыгар ытыс саа дьикти таас кн чаылыгар уоттуу кыыл нэн толбоннуран кннэ. Лкй ону улахаа уурбата. Уун йэтигэр бу дойду таас рэхтэригэр, хайаларын сирэйдэригэр итиннэээр буолуох араас дьэрэкээн ойуулаах, ыраас сырдык нрдх, оннооор муус курдук дьэкир таастары крд ини, крбт ини. Ол да буоллар, тэиинин атын атаыттан араара таарыйа били тааы харбаан ылбыта, тааа ыбыс-ыарахан эбит.

– Ар-дьаалы, эчи, сибиниэскэ дылы буолан, тоо ыараханай? – Лкй схпччэ саа аллайда. Кыракый таас маннык ыарахан буоларын урут билэ илигэ. Онуоха эбии толбоннуран кстр кыыллыы н ордук муодаратта. Ылыан дуу, ылымыан дуу саарыы турдаына, этэрбэин сиигинэн атаар тымныы уу билиннэ. Онуоха эрэ рэх ортотугар турарын дьэ йдт. Атын сиэппитинэн бокуойа суох ууоргу кытыыны былдьаста. Туруору соус эмпэрэ сыыры р дабайан, хагдарыйбыт кырыстаах кураанах сиргэ тохтоото. Илиитэ иллээ суоун ити икки ардыгар умунна. Наылыйан чэпчэтиниэн санаан иэн, тутуурдааын йдн сиргэ силлээтэ. Ханна ууруон саараабыттыы ол-бу диэки кртэлээтэ. Эмискэ хараа ыыырыгар хапсыччы быраыллыбыт бэрэмэдэйигэр хатанна. Соччолоох быааран йдбкк, тааын бэрэмэдэй ааас муннугунан иирдьэ тэрэн кэбистэ.

Лкй сурулларынан, Омуоап Лгнтй, Буйуда рскэ олохсуйбута уонтан тахса сыл буолла. Бу инэнээн хаамар рдк ууохтаах, кытархай хааннаах, кимистигэс сн аннынан сабыччы крбт, кэтит нксгр кстээх, бэйэтин лаппа кыанар кстээх-уохтаах аамсыйа баран эрэр кии. Сайын аайы икки чороччу улаатан эрэр уолаттарын батыыннара сылдьан, оту хото оттуур буолан, биэс-алта сн сыл тааарынар. Быаас Сэйимчэээ олохтоох Сиидэр кинээс Дьокуускай улахан атыыыта Кушнарев бирикээсчитиниин Уолаа айаннаан иэн, Буйуданан кэлэн ааспыттаах. Онно Лкйг биир улахан сн уостатыах буолан, кн ону эрдэ кэлэн ыларыгар мас-таас курдук этэн барбыта. Ол ынаы бу холбонон истээ.

Буйуда рс кн хонуулаах киэ хочотун биир хонноор хойуу мастаах сиргэ буор сыбахтаах кыра балаан турар. Тэлгэээ оонньуу сылдьар икки уол аалара ынах холбонуулаах иэрин крн, утары сырсан бтрнн кэллилэр.

– Туох ааттаахха р мэиэн кэллигит, сэрэни ынаы ргттгт! – Лкй оолорун таптаабыт хараынан рэ крдр дааны, суоураммыта буолла.

– Ааа, бу ынаы бииэхэ биэрдилэр дуо? Па-хыый, муоа тоо токурай? – диэн кыра уол, сирбит санаатын биллэрэн, чааарыйа тстэ.

– Ээ, акаары, хайа билигин тн истэххинэ сириэ суоа. Хата, бар, ийэин ыыр, кэлэн бу сн далга киллэрэн баайдын, крээн хаалыаа. Онтон эн, улахан бэдик, аты сыгынньахтаа, – аалара далын ааныгар атын тохтотон, тэиинин уолугар биэрдэ. Бэйэтэ бэрэмэдэйин санныгар иилинэ быраан, кйэн хаалбыт атаын нэиилэ сыарытан, дьиэтин диэки хааман алтахтаата.

Сотору кэргэнэ Алааппыйа киирэн кэллэ. Киитэ сылайан сынньана сытарын аыммыт хараынан имэрийэ кртэлээтэ.

– Хайа, Лгнтй, кытарах ынаы биэрбиттэр дуу, син сириннээх эбит ээ, ыаппахтыыы.

– Тиээ оуу биэрээри тииспитин крдн, ити ынаы ыллым. Ол оус айаар оппут да тиийэрэ биллибэт. Хайа уонна ити ыччаттар ссэнэллэригэр эбии буолуох этэ буоллаа дии.

– Спк санаммыккын. Бэйэбит икки ынахпыт уолан эрэллэр. Ити стн уоугар тугу биэриэх курдугуй?

– Биэс арсыын даба сыыын уонна кыра чэй, табах биэрдэ. Ону бэрэмэдэйгэ укпутум.

Алааппыйа хап-сабар бэрэмэдэйи хаыспытынан барда. Оонньорун кэиитин биир-биир оротолоон сыллаан, имэрийэн кр-кр, сэрэнэн остуолга уурталаата. Онтон тааы булан соуйан саа аллайда.

– Пахай, бу эмиэ туохпут тааын ыырдан кэлли? Баайы, эчи, ыараханын!

– Ээ, ити аара рэхтэн булбутум. Оолор оонньуохтара.

– Аата оолоор, оттон итиннэээр буолуох арааынай таастары чабычах муунан илдьэ сылдьаллар дии. Ол рэх, хайа тааа баранан, эн дааны харамнаан тэин.

– Дьэ, тылгын ыстаама, – Лкй атын тугу да диирэ суох буолан, суоуранан кэбистэ. Таырдьаттан уолаттар ркнээн киирэн остуолга ууруллубут табаардары омуннаахтык рэ крдлэр. Онтон били тааы хаба тардан ыллылар. Былдьаа-былдьаа, с б буолла.

– Айыккабын, тоо ыараханай?!

– Ноо, кылабачыйар дии!

– Ээ… э, мин тгрк таастарым ордуктар!

– Хата, бэрбээкэй быраар оостуохпут… – оолор крн-истэн, сирэ-тала оустулар.

– Кгнэимэ. Бары, таырдьа тахсан оонньоо, – диэн ийэлэрэ остуолун хомуйа туран, уолаттарын ртэлээтэ. Оолор таастарын туппутунан таырдьа элэс гынан хааллылар…

Аан тэлэччи аыллаат, сабылларын кытта, туман быыыттан кырыарбыт быыык саынньахтаах, куобах бэргээлээх эдэр кии чэпчэкитик дэгэйбэхтээн, дьиэ ортотугар биирдэ баар буола тстэ. Остуолга утарыта хабылыктаан мккэ турбут уолаттар утары сырсан кэллилэр.