Кырыыстаах таас
Шрифт:
– Эиги билэн эрдэххит дии, сир рдгэр т улахан сомоо кмстэр кстллрн?
Бориска хонос гына тстэ. Хайдах эрэ сэргэхсийбит крнэннэ.
– Спк этти. Бииги идэбит буоларын быыытынан, кыыл кмс остуоруйатын срн ттлэрин син билбэхтээбин дии саныыбын. Былыргы дааны, билии дааны кэмэ сомоо кыыл км булуу, соуччу тосхойбут дьолунан, баайынан ааыллара. Ол эрээри олоххо куруук оннук буолбат эбит. Хастыы да килограмм, сороор уонунан килограмм ыйааыннаах сомоолор кстбт тбэлтэлэрэ аыйаа суохтар. Мин аам кэпсииринэн, оо эрдэинэ Урал диэн хайалаах бииги трбт дойдубутугар, биир маастар икки буут уон муунталаах сомоо км булбут. Ити нуучча сиригэр кстбттэртэн саамай улаханнара эбит. Онтукатыгар сокуон быыытынан солуотунньугун аайы 15-тии харчыны биэрэн, 1266 солкуобайы тлхтээх эбиттэр. Хайа баай ону толору тлй? Онон-манан баайсан барбах дуомун эрэ биэрбиттэр. Ол сордоох онтон хомойон-хоргутан буор иээччи буолан хаалбыт. лэтигэр тахсыбакка сылдьыбытын иин, илиитин-атаын кэлгийэн аалан, тойоттор
– Итиннэээр улахан ыйааыннаах кмс кстбтэ буолуо дуо? – Лкй рсптт лаппыйан ыйытта.
– Атын дойдуларга ксттэлээбит сомоолор сс баараайдар, ону ымпыгын-чымпыгын билбэтим, – диэн Бориска кырдьыгын эттэ. Былыр-былыргыттан уос номоор сылдьар, соротун кии итээйиэн да саарыыр эгэлгэ кэпсээннэр элбэхтэр. Олортон иккилии ааар тонна ыйааыннаах икки олус аарыма кыыл кмс сомоото булуллубута биллэр. Биирдэрэ Бируни диэн илии дойду былыргы рэхтэээ суруйарынан, билии Афганистан соуруу ттгэр, оччотооуга ааттанарынан Зарубаа кстбт. Кини кээмэйэ эргиччи ттнэн тоолох устатын саа эбит. Иккис аарыма кмс сомоотун 1145 сыллаахха Богомея диэн сиртэн булбуттар. Смэр улахан сомоолор гстэрэ Австралия уонна Америка сирдэриттэн ксттэлээбиттэр. Ордук Австралияттан «Холтерман плитата» диэн аатырар. Кини рдгэ, кэтитэ турар кии саа, ыйааына 280 килограмм, халыа 20 см эбит. Ол гынан баран, кварц тааы кытта бииргэ сылдьар буолан, чыыстай кмэ 100 килограмм кэриэ эбит. Урут Чехословакия, Перу, Куба сирдэригэр 60–70 килограмнаах кмстэр булуллубуттарын туунан ахтыылар эмиэ бааллар. Билии кэмэ рэхтээхтэр ааалларынан, 10 килограмтан ордук ыарахан ыйааыннаах сомоолор ахсааннара 8–10 тыыынча кэриэ. Кинилэртэн аарыма улаханнарын ахсаана уонунан эрэ ааыллар . Маннык сомоолору ксгэр кмс лэиттэрэ анаан-минээн крд сылдьан булуталаабыттар. Ол эрээри алас тбээ тэн булуллубут тбэлтэлэр эмиэ бааллар. Холобур, «Оливер Марти» диэн Америкаттан кстбт 36,3 килограмм ыйааыннаах км биир старатель лбт доорун кмр иин хаа сылдьан булбут. Бу олус саталлаах кии эбит. Кини кмн тиэйэ сылдьан, Америка куораттарыгар харчыга крдрн 10.000 доллары хомуйбут. Онтон кэлин 22.700 долларга атыылаан кэбиспит.
Бориска итинтэн тн билэрин сээргээбитин, Лкй бэркэ болойон олорон ииттэ.
Икки ыыыр аттаах кии Сиридикээни танары айаннаан иэллэр. Инникитэ чоккуруос харахтаах, хара элэмэс акка нксчч олорбут кыра хатыыр оонньор икки ттн лбдчч кртэлиир. Иэдэин этэ уостан, икки омурда хапсыйбыт. Энньэйбит уун сыааын аннынан крэсийбит сэпсигир бытыктаах. Ээрин ттэ бтэн, лаыыр курдук хара сарыы буолбут арбааын, иин тгэинэн тирбээ быанан бобо тардыммыт. Сотору-сотору куобах чомпойун р анньынан, бакыр ууох тарбахтарынан тбтн тарбаммахтыыр. Иккиэ, Сиидэр кинээс сылгыыта Миитэрэй, манайгы ат кэнниттэн олук ктээн иэр маан аты мииммит. Хайа тэллэинээи тумус тыа эргииригэр саа охсуллубут тээн турарын соуйа крдлэр. Суолтан туораан, дьиэни эргийэ хаамтардылар. Дьиэ таыгар кии хараар быраыллыахха айылаах туох да кстбэт. Аан баттатыылаах. Ол кэннигэр истиэнээ тимир крдьэх йнн турар. Кыс маска аыйах кураанах дл кыстана сытарыттан, биирдэстэригэр тэрээк сгэ батары охсуллубут.
Салаа рйэни р икки уллуах кэтитэ киэ чигдитийбит орох суол оойор. Суолу батыстылар. Толору биэс уон сааан сири бара иликтэринэ, рйэ кытыытыгар хаарынан брллбт икки чмх буор рлн сытарын крдлэр. Аттыгар кэлэн икки дири иин айахтара ооон сыталларын крн, оонньор мрэн бабыгыраата. Туох суолталаах ииннэр буолалларын таайа сатаан, кыайан быаарбатылар. Суолларын салгыы батыстылар. Эмиэ хаарынан брллбт чмхтр, чрэ ооспут ииннэр кннлэр. Тэйиччи сс икки чмх харааран сытар. Буордара саа тааарыллыбыт. Мэктиэтигэр буруолуурга дылылар. Ханна эрэ сир анныгар тугу эрэ охсуолуур бтэи тыас иилиннэ. Оонньор соуйан ньолох гынна. Атын тохтотон бэргээтин хаас кулгааын сэгэтэн, тыас хоту инэйэн олорон сэрэхэдийбиттии ииллээтэ. Иччитэ суох харахтара мээнэнэн килэнэстилэр. Ону крн Миитэрэй иигэр клэ санаата да, таыгар биллэрбэтэ. Кини бу ииннэри т да манай крдр, кимнээх лэлииллэрин сэрэйэр. Былырыын кттэн ыла татардары крс илик. Бу ойууну кытта аараттан ыла аргыстаан иэр. Сиридикээн баыгар Хоболоох трдттэн кн тахсыбыт эбээннэргэ Миитэрэй басты тордохторугар ктн тсптэ, оонньор саардыы аай кыыран бппт этэ. Ыалдьыбыт дьахтар тыынын арааччылаан, маанылатан, аыы-сии олороро. Миитэрэй киирбитин крн рэ тсптэ. «Аргыстаыахпыт» диэн быаччы сдйэн кэбиспитэ. Ойуун ииллээн кр-кр, атын аргыый тыас хоту хаамтарда. Чугааатылар. лэс айаын курдук, кытыылара кырыарбыт икки кэккэлээ иинтэн итии салгын бургучуйар. Оонньор ыйытардыы Миитэрэй диэки эргилиннэ. Анарааыта тугу да билбэтэхтии саннын ыгданатта. Оонньор чугаыан саараата. Бэргээтин кулгааын иккиэннэрин аан, айаын атан, ииллээн олордо. Ол икки ардыгар бтэи кс тыаа тииргээтэ уонна тугу эрэ хадьырыйар тыас иилиннэ. Ойуун хараын ргэинэн р крн кэбистэ. Ата сиргэнэн туора ойуутугар, куааннык саа таааран кнээбитинэн тас уоратынан тоуу хаарга тиэрэ таылла тстэ. Хата, охторугар атаын тэиинигэр кэтэ биэрэн, ата биирдэ-иккитэ ойоот, тохтоото. Миитэрэй бастаан соуйан хаалан тугунан да кмлн билиминэ олорбохтоото. Онтон й ылан, ойутан кэлэн атыттан ыстанан тстэ. Бтнн хаар буолбут, клттн мхс сытар оонньору икки окумалыттан туруору тарта. Ойуун кутталыттан саата ииттэн тахсыбат буола бтхтээбит. Ити икки ардыгар чугастааы иин ииттэн сирэйдиин-харахтыын, таастыын-саптыын бтнн буор буолбут хара бэкир кии оростон оронон таыста.
– Бабат! Багдайа сытыйбыт баайы эбит дуу? Ктр тоо улаханай?!.. – оонньор сирэйин хаарын ньиккэринэ туран, туох эрэ атыа ктр санаабыта кии буолбутуттан кэээбит курдук буолла. Иинтэн тахсыбыт кии тааын-сабын тэбэнэ, хойуу бытыгыттан сыстыбыт буору-сыыы ыраастана турда. Ол эрэ кэнниттэн кэиэирбит куолаынан дорооболоон сдйдэ. Миитэрэйи билэн, сирэйэ сырдыы тстэ. Утары кэллэ.
– Кэпсээит?
– Бай, сахалыы саарар эбит дуу? – оонньор соуйан саа аллайда. Сэргээлээбит курдук буолла.
– Туох да суох. Эн тугу сээргиигин? – иккис иинтэн тахсыбыт Сафейка диэки чарапчыланан крд.
– Суох. Хайа, Миитэрэй, хантан иэин?
– Сылгыларбын кр сылдьабын. Бу кырдьаас эбээннэртэн иэр.
– Но, ол эбээннэр ханна баалларый?
– Сиридикээн баыгар бааллар, – Борискалаах Сафейка рбт курдук утарыта крсн кэбистилэр. Ойуун Миитэрэйдээх Борисканы уорбалаабыттыы кртэлээтэ. Бу дьон урут билсиспиттэрин кппэтэх быыылаах.
– Туох ииннэрин хастыгыт?
– Бу аата, кырдьааас, бииги кыыл кмс крдбт.
– Кыыл кмс да?!. – ойуун истибитин итээйбэккэ иккиин ыйытта. – Ол сээбэс манна скээбитин эиги хантан билэн бачча элбэх иини хастыгыт?
– Кыыл кмс сир рдгэр сыппат ээ. Сир анныгар баар. Т элбэх иини хааын да, соччонон элбэх км булаын, – Сафейка бу оонньор тойомсуйардыы туттан-хаптан саарбытын сблээминэ, хадьар соустук хардарда.
– Таах сири-уоту алдьаппыккыт. Бу дойду кыыл кмс скр-трр сирэ буолбатах.
– Манна кыыл км урут булан тураллар. Ол иин лэлиибит, – Бориска кмскэнэрдии аргыый саарда.
Лкй Лгнтй быаас кыыл кмс булан, ханнык эрэ атыыыкка атыылаабытын оонньор истибитэ. Онно сылдьыспыт илэчиискэлэр кэлбит буоллахтара диэн сэрэйдэ.
– Кмс буллаххытына, атыттар эмиэ суудайыахтара. Эиги хантан кэлбиккитий да, эрдэтинэ ол диэки кэбэлийбиккит ордук буолуо.
Оонньор сэмэлэтэлээн, кэнникинэн холдьохсон барбытыгар, дьон симиттэ быыытыйдылар. Биирдэ санаан крдхх, кини этэрэ эмиэ да сп курдук. Сирдээх-уоттаах дьон крлэригэр т да киэин, иччитэин иин, дойдуларын буорун туора сиртэн кэлэн талбыттарынан куораллыыллара срг б буоллаа дии. Оттон дьиин ыллахха, бу кураанах то хайалар быыстарыгар йэлэр тухары туата суох сытар хаспах сирдэри харыыйар, эмиэ да оруна суох курдук.
– Алыс айманыма, кырдьааас, бииги туох да куааны ооруохпут суоа. Уорары, алдьатары бэйэбит сблээбэппит. Бу рйэттэн атын сиргэ уларыйарбыт биллибэт. Мэлийдэхпитинэ букатын дааны барыахпыт.
Оонньор сблээбэтэхтии чолбоодуччу кртэлээтэ. Сиэбиттэн сиэдэрэй оуруо ойуулаах сарыы саппыйаны таааран, хамсатыгар табах уурунна. Уматынаары саппыйатын сиэбиттэн кыа, чокуур таас кууогун ылла. Онтон хататын крдн, сиэбин ааа хастан мэлийдэ. Туй-сиэ, охторугар хаарга эиллибит буоллаа. Крдн да диэн булара биллибэт. Сатаатахха, ата мхсн тула холоруктуу сылдьан, суолларын дэлби тоута кээн кэбистэ. Оонньор моуогурбутун крн, Сафейка сиэбиттэн испиискэ ылан биэрдэ. Ону анарааыта хап-сабар хаба тардан ылла. Хамсатын уматтыбакка испиискэлэри саппыйатыгар симээт, сиэбигэр угунна. Атын тттр эргилиннэрдэ. Сиэппитинэн суол устун хааман хоочугуруу турда. Дьон сирэй-сирэйдэрин крсн кэбистилэр. Миитэрэй кыбыстыбыт крнэннэ. Дьоо чугааан сибис гынна.
– Ити оонньор улахан хомууннаах ойуун ээ. Киниэхэ олус утарыласпаккыт ордук буолара дуу?
– Ол иин да алыс рбт-трйбт эбит дии. Кырдьык, киниттэн тэйиччи соус сырыттахха сатаныыы, – Бориска бастаан кыыйа санаабыта арыый уарыйарга дылы буолла. Миитэрэй оонньору эккирэтэн, атын миинэн, ойооско тиилэхтээтэ.
Сэйимчээн нэилиэгин кинэээ Сиидэр Мандыырап кэтээриин ороо тиэрэ тэн, быйылгы кытаанах дьыл эндирдэрин эргитэ саныы сытар. Быйыл кыын куорат атыыыттарыттан бу дойдуну ким да йбт. Былырыын баччаларга Кушнарев атыыыт бирикээсчигэ Ыспаагы кытта болдьоон турардаах. Кэлэр дьыл сааскытыгар диэри нэилиэгин тлээин хомуйан бэлэм олоруох буолбута. Сиидэр ону толорбот бэйэлээх буолуо дуо? Быаас Ыспаак кыайан батарбатах табаарын тобоунан, Халыма икки ээрин тлээин ксн Ороуоспа иннинэ хомуйан киллэрэн, ампаарыгар ыгыччы симэн туруорар. Оттон Ыспаак мэлийдэ. Сотору суол алдьаныа. Тлээин ханна батарыай? Уолаа киллэрэн эмэрикээннэргэ былдьатыан кэрэйэр. Урут ону эт хараынан крн турардаах. Биирдэ саас Уолаа киирэ сылдьан, эмэрикээннэр пароходтара кэлбитин крбтэ. Пароходтан уонча киилээх улахан оочо биэрэккэ тиксибитэ. Биэс-алта солодо курдук сундулуспут дьон дэриэбинээ тахсан, кс быстыа тилийэ србттэрэ. Кстбт тлээи барытын имири хомуйан ылбыттара. Тлээх туттарбыт дьоо чек диэн суруктаах кумааы лоскуйдарын биэрбиттэрэ. Сарсын чеккит быыытынан барыгытыгар табаар тэтиэхпит, билигин харааран хаалла диэн буолбута. Ол тн пароход туох да тыаа-ууа суох тумаа куустаран хоммута. Сарсыарда турбуттара пароходтара ханна да суох этэ. Сиидэр ону санаатаына этэ тардар. Тугу гыныахха?! Сайыа тиэртэинэ тлэээ сытыйар.